Over Oedipus, Laïos en Jacques de Leeuw

door Arnold Verplancke

De lockdown en de sluiting van de theaters bieden ook bijzondere mogelijkheden. Neem de voortreffelijke uitvoering van Oedipus door het Internationaal Theater Amsterdam (ITA). Zondagavond 21 maart 2021 konden toneelliefhebbers die hooggeprezen productie uit 2018 opnieuw, of alsnog, zien. Nu uitgezonden als een ‘stream’. Ze had niets aan kracht en spanning ingeboet in deze online versie. Maar wat een toeval: het gebeurde precies in de week dat Jacques de Leeuw overleed, de succesvolle Tilburgse uitgever en ondernemer en oprichter van Audax. Mijn associatie zal ik verderop duidelijk maken.

Sophocles

Eerst over de toneeluitvoering van het ITA. ‘Spannend als een film’, appte een vriendin mij na afloop. Dat was ook zo. In een eigentijdse bewerking van de talentvolle Britse regisseur Robert Icke speelde Hans Kesting Oedipus als een politicus anno nu. Op de avond van zijn verkiezingsoverwinning ontdekt hij langzaam en tot zijn ontzetting in welke tragedie hij al lang verstrikt zit. Namelijk in die van de Griek Sophocles, ruim vierhonderd jaar voor onze jaartelling. Oedipus heeft zonder het te weten jaren eerder zijn echte oude vader Laïos gedood. Later is hij ook nog getrouwd met een vrouw die zijn echte moeder zal blijken te zijn. Opgevoed als een vondeling ergens ver weg, is hij zich van geen kwaad bewust. Totdat precies op de avond van zijn grote politieke triomf de waarheid met een vernietigende kracht openbarst.

Publiciteitsbeeld Oedipus met Hans Kesting en Marieke Heebink

Hans Kesting is voor deze rol bejubeld in binnen- en buitenland. Marieke Heebink als zijn vrouw en moeder Jokaste niet minder. Zij kreeg een nominatie voor de Theo d’Or. Onvergetelijke acteerprestaties leverden ook Aus Greidanus jr. als Kreoon, Frieda Pittoors als de pleegmoeder en Hugo Koolschijn als de ziener Theresias.

Scène uit Oedipus van Internationaal Theater Amsterdam. Foto > Jan Versweyveld

De naam Oedipus zal menigeen doen denken aan het Oedipuscomplex. Bedacht door Freud, grondlegger van de psychoanalyse, is dat de term voor de soms ziekelijke neiging van een jongen om zijn vader te verdringen voor de ogen van zijn moeder. Ook het spiegelbeeld komt voor: het Laïoscomplex. Dat staat voor de angst van de vader dat zijn zoon hem zal overvleugelen en onttronen.

Biografie

Tien jaar geleden schreef Joke Knoop (1952-2019) de biografie van Jacques de Leeuw: Het leven is een carrousel. Over leven en werken van vader Huub en zoon Jacques de Leeuw. Doordat zij gebruik mocht maken van het dagboek dat vader Huub de Leeuw van 1945 tot 1983 heeft bijgehouden, werd dat geen gewone levensbeschrijving. In het voorwoord schrijft Knoop: ‘Praten met Jacques de Leeuw over zijn leven, loopt soms uit op een driehoeksgesprek. Achter Jacques de Leeuw duikt vaak de vaderfiguur op. (…) Jacques de Leeuw heeft veel geleerd van zijn vader en hij heeft zich afgezet tegen zijn vader. Op zijn beurt heeft Huub de Leeuw veel aan te merken op zijn zoon.’

In zijn dagboek schrijft de vader uitgebreid over de worsteling met zijn zoon. Joke Knoop: ‘De natuurlijke ontwikkeling is, dat de zoon hem voorbijstreeft en dat de vader genoegen gaat scheppen in het succes van zijn kroost. Maar als de vader dat niet kan en innerlijk schreeuwt om erkenning, voert hij een verloren en nodeloze strijd. Als vader en zoon alle twee om erkenning vechten, kan het lang duren voordat ze elkaar begrijpen. Dan wordt het een titanenstrijd, zoals bij vader en zoon De Leeuw.’ Haar bijzondere biografie belicht het ondernemerschap van de twee mannen ‘van wie de één deels de fundamenten legde, waarop de ander zijn imperium stichtte’, zo schrijft ze.

Joke Knoop

Het zal geen verbazing wekken dat ik na het overlijden van Jacques de Leeuw op 15 maart en het zien van Oedipus door het ITA kort daarna, telkens terug moest denken aan haar boek. Joke was namelijk niet alleen een gewaardeerd journaliste van aanvankelijk Het Nieuwsblad van het Zuiden en later het Brabants Dagblad, maar ook mijn echtgenote. Toen zij minder ging werken voor de krant, richtte ze haar eigen Persbureau Westpoint op.

Journaliste Joke Knoop, vormgeefster Ilse Hunink en Jacques de Leeuw in 2011 bij de presentatie van de biografie.

Een van haar mooiste klussen werd de biografie van Jacques de Leeuw, in 2011 gepubliceerd door De Leeuws eigen Uitgeverij De Vrijbuiter. Ik mocht er het hoofdstukje over Laïos en Oedipus in schrijven. Als illustratie maakte haar eerdere partner Rikkert Segers een tekening van de mythologische Oedipus zoals hij de grijsaard doodt die later zijn vader zal blijken te zijn. Zijn inspiratie haalde Rikkert van antieke schilderingen op Griekse vazen.

Illustratie van Rikkert Segers

Weldoener

Joke Knoop heeft Jacques de Leeuw in de loop van meer dan een jaar vaak gesproken. Over zijn leven, zijn carrière en zijn drijfveren. Want De leeuw ontpopte zich niet alleen als geslaagde ondernemer en leider van een groot bedrijf, maar ook als weldoener aan wie veel culturele, historische en religieuze instellingen in Tilburg en omgeving veel te danken hebben. ‘Leven om te geven, geven om te leven’ was een van zijn motto’s. Geld verdienen is goed, maar laat anderen er in delen en geef menigeen een kans. ‘Vir Audax vir Beatus Est’, stond op zijn wapenschild: de stoutmoedige leeft gelukkig.

Het is onvermijdelijk dat je tijdens een afscheidsdienst de hele film weer voorbij ziet komen. Ik was een van de vijftig mensen die in de kerk van ’t Heike in Tilburg waren uitgenodigd. Slechts een fractie van het aantal dat onder normale omstandigheden de uitvaart zou hebben bijgewoond. Natuurlijk had ik in de loop van de jaren meermalen contact gehad met Jacques de Leeuw, gesproken over het boek en zijn historische strijd met VNU, de vroegere uitgever van de kranten waarvoor Joke en ik werkten. Wij hebben samen met hem en zijn echtgenote een paar keer gegeten en niet te vergeten de feestelijke presentatie beleefd van de biografie in zijn bijzondere villa Le Blaireau in Loon op Zand. Maar toch voelde ik me in de kerk in de eerste plaats de vertegenwoordiger van haar, de schrijfster van Het leven is een carrousel.

Tijdens de afscheidsdienst gebruikte ook pastoor Jeroen van Miltenburg dat beeld van de paardjes in de draaimolen die soms omhoog en soms omlaag gaan. Natuurlijk kon hij er het hemelse perspectief aan verbinden. Ik hoorde hoe tijdens de dienst het LIM Ensemble een eigen bewerking speelde van de tango Olé Guapa, dezelfde muziek die het Malando Orkest in 2011 speelde bij de presentatie van de biografie. Jacques de Leeuw hield ervan zijn gasten te verrassen in de eigen concertzaal van Villa Le Blaireau. Hij liet in zijn succesjaren internationale artiesten als Gilbert Becaud en Cecilia Bartoli overvliegen voor een concert.

Buiten de orde

Hoe kwam Joke Knoop er ook alweer bij om zijn biografie te gaan schrijven, vroeg ik me nog even af. Maar het antwoord bedacht ik al gauw. Zij had Jacques de Leeuw geïnterviewd voor het Brabants Dagblad. Dat gebeurde in een serie gesprekken die zij met collega Anita de Haas tussen 1997 en 2000 had met bekende mensen uit Midden-Brabant. Oud-burgemeesters Brokx en Stekelenburg zaten daarin, maar ook zangeres Corry Konings, oud-topman Vullings van Interpolis en abdis Benedict van het Trappistinnenklooster, toen nog in Berkel-Enschot. De serie heette Buiten de orde.

Toen ze met een dergelijke serie interviews wilden beginnen, suggereerde ik de kandidaten weg te halen uit hun vertrouwde omgeving, achter hun bureau vandaan en los van hun eventuele voorlichters. De locatie werd het het Trappistenklooster nabij Tilburg, waar ze telkens de Bisschopskamer mochten gebruiken. Broeder Isaac, toen nog de gastenbroeder en later prior, had schik in de twee journalisten en hun gasten. ´Nodigen jullie Maxima een keer uit´, schijnt hij gevraagd te hebben. Nee, maar dus wel Jacques de Leeuw.

Toen de serie stopte, heb ik de interviews gebundeld in een boek: Buiten de Orde. Bekende Tilburgers in het klooster over liefde, leven en leidraad. Het was een gok. Aan wie zou ik het boek kunnen slijten om uit de kosten te komen? Ik belde Jacques de Leeuw en vertelde dat zijn interview in het boek zou verschijnen. Misschien zou het wel aardig zijn voor zijn relaties? Hij aarzelde niet, steunde graag mensen die iets durfden. ‘Doe er maar honderd’, zei hij en zo hielp hij me aan een beginnetje. Bij de presentatie van het boek in 2000 draaide oud-burgemeester Gerrit Brokx (1933-2002) de rollen om en interviewde hij de interviewers. Die boden op hun beurt gastenbroeder Isaac wollen sokken aan voor al zijn medebroeders in het klooster Onze Lieve Vrouw van Koningshoeven, als dank voor het geboden onderdak.

Burgemeester Gerrit Brokx interviewt de journalisten Anita de Haas en Joke Knoop in 2000. Foto > Toine van Berkel
Broeder Isaac van de Trappistenabdij, indertijd gastenbroeder en later prior. Foto > Toine van Berkel 

Reuzen

Dat kan allemaal door je hoofd gaan als je de afscheidsdienst bijwoont van Jacques de Leeuw. ‘Zelfs reuzen gaan dood’ is de titel van het laatste hoofdstuk in de biografie, over de verzoening van vader en zoon De Leeuw. ‘Audax, vader, dat hebben we samen gedaan’, zei Jacques tot zijn vader Huub op diens sterfbed en hij voelde het instemmende kneepje in zijn hand. In de kerk roemde Hubert de Leeuw, de nieuwe generatie bij Audax, het leven en werk van zijn vader en diens betekenis voor de cultuur in Tilburg en omgeving.

Celliste Jacqueline Hamelink speelde tijdens de afscheidsdienst Bach, zoals zij dat ook deed bij de uitvaart van Joke Knoop in 2019. Toeval? Ach, wat zou Anatole France ook al weer hebben gezegd? ‘Het toeval is misschien een pseudoniem van God, wanneer hij ergens zijn naam niet onder wil zetten.’ Tijdens zo’n kerkdienst denk je onvermijdelijk: zouden ze elkaar tegenkomen in een hiernamaals, De Leeuw en Joke? Geen idee. In mijn gedachten in ieder geval wel.

[Stichting Brabant Cultureel kreeg afgelopen jaren financieel steun van de Stichting Jacques de Leeuw]

Internationaal Theater Amsterdam

Trailers Oedipus op Facebook en YouTube

Lees ook op Brabant Cultureel:
Markante ondernemer Jacques de Leeuw (1933 – 2021) had een hart voor cultuur
Een buitenissig huis met een heus eigen theater aan rand van Loon op Zand

© Brabant Cultureel 2021

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *