Vraag aan AI een toneelstuk over zichzelf, over kunstmatige intelligentie (AI), en waar komt die mee aan zetten? Met een toneelstuk uit 1920, van ruim honderd jaar geleden dus. Theatermaker Barend Boes Kaptein wist niet wat hij zag. Wel dat zijn eindexamenvoorstelling nu vast stond.
door Arnold Verplancke
‘Ik wil graag een voorstelling over jou maken en wat is dan jouw verhaal,’ vroeg hij simpelweg aan ChatGPT. ‘Dat was toen nog versie 3.3. van ChatGPT. We zijn nu al bij de volgende. Natuurlijk heeft AI geen echte intelligentie. Die gaat dan zoeken in zijn bronnen,’ aldus de jonge student. Het resultaat bleek het toneelstuk R.U.R. van de Tsjech Karel Čapek (1890-1938): science fiction en dystopie tegelijk, waarin voor het eerst het woord robot voorkomt. Het ging in 1921 in première.
Barend Boes Kaptein (22) heeft vier jaar lang de HBO-opleiding tot Docerend Theatermaker gevolgd aan de Fontys Hogeschool voor de Kunsten in Tilburg. Dit jaar sluit hij zijn studie af met een eigen voorstelling, waarvoor hij dus R.U.R. heeft gekozen. De afkorting staat voor Rossum’s Universal Robots, een groot bedrijf dat in de verbeelding van Čapek robots produceert. Het woord robot is afgeleid van het Tsjechische robota dat zoiets als domme arbeid betekent.
De robots zien er bij hem overigens niet uit als onbeholpen metalen constructies, maar bekleed met een kunstmatige huid lijken ze verdacht veel op mensen. Sterker nog, ze zijn er nauwelijks van te onderscheiden: humanoids. Ze doen denken aan de hubots uit de Zweedse serie Real Humans die een aantal jaren geleden op tv was te zien. Het is interessant hoe Čapek beseft dat de zo nuttig geachte goedkope domme werkkrachten ook als soldaten met wapens kunnen worden ingezet op het slagveld. Mensen hoeven in dat toekomstbeeld niet meer te werken en komen in een soort paradijs terecht.
Maar het gaat de verkeerde kant op. Het aantal menselijke geboorten neemt af. Het aantal robots neemt toe. Door een paar modificaties groeien ze uit tot een bedreiging, richten ze vakbonden op, keren ze zich tegen de mens. ‘Fascinerend,’ noemt Kaptein dit gegeven. Ergens in het stuk staat de zin: de voor God spelende mens. Het doet hem denken aan het Frankenstein-idee. ‘Ouders hebben een kind gecreëerd dat een monster blijkt te zijn. Iedereen is boos op het monster, de robot dus in dit geval, maar moet je niet boos zijn op de ouders?’
Hij heeft het toneelstuk van wel tachtig pagina’s ingekort tot tien pagina’s tekst op basis van de eerste Nederlandse vertaling van Pim van der Horst uit 2010. De meer dan twintig rollen (inclusief robots) brengt hij terug tot twee acteurs en twee paspoppen en heel veel nieuwe techniek.
Virtual reality en motion tracking zijn de toekomst van de kunst
Hij maakt volop gebruik van het Curiosity Cafe op zijn opleiding. Fontys heeft een aantal jaren geleden fors geïnvesteerd in nieuwe technieken. Een aantal experts stimuleert nu via dat café studenten van allerlei disciplines daar ook gebruik van te maken. ‘Denk daarbij aan virtual reality of motion tracking. Een podcast studio zit er ook bij. Ik doe deze productie in eigen beheer, dus regel alles zelf maar zij verzorgen de technieken en de begeleiding. Ik vind dat heel goed, want ik denk dat dit de toekomst van de kunst is, met virtual reality en motion tracking. Je ziet het nu al veel gebeuren.’
De twee acteurs zijn eerder afgestudeerd aan dezelfde academie: Simon Speelman die inmiddels nog filosofie studeert en Yann Pieters. ‘Chaotisch en erg leuk,’ omschrijft hij zijn spelers en dat klinkt echt als een compliment. ‘We zijn drie stuiterballen samen.’ Alle rollen in het oorspronkelijke stuk heeft hij geanalyseerd en tot vier teruggebracht.
De vele fabrieksdirecteuren heeft hij tot één samengevoegd, uitgezonderd het personage Alquist. De anderen staan samen symbool voor het systeem. Alquist is degene met realiteitsbesef die gedurende het stuk de negatieve kanten al ziet en als enige mens overblijft aan het einde. Alle robots heeft hij ook in één samengepakt. De mooie Helena die symbool staat voor de menselijkheid, is het vierde personage.
De twee acteurs spelen de fabrieksdirecteur en Alquist. Kaptein: ‘Helena en de robot laat ik spelen door de techniek. Ik heb twee paspoppen. Door middel van videomapping kun je van alles op voorwerpen beamen. De video van de robot wordt dan gebeamd op een paspop en van Helena ook. Zo krijg je twee spelers er bij. Die kunnen praten en stil zijn.’
Veel mensen weten niet daadwerkelijk wat AI is
Met zijn acteurs praat hij graag over de filosofische aspecten van het stuk. Als je alleen nog maar robots oorlog laat voeten, wie wordt dan de winnaar? Degene met het meeste geld of degene die het snelst robots ontwikkelt? Is hij bang voor dit soort ontwikkelingen als kunstmatige intelligentie en robotisering? ‘Ik vind het noodzakelijk dat mensen zich er van bewust zijn. ChatGTP was de op twee na meest gebruikte zoekterm op Google vorig jaar. Dus iedereen was er mee bezig en je ziet dat het nu nog meer toeneemt. Maar veel mensen weten niet wat het daadwerkelijk is, hoe je het zou kunnen gebruiken, wat voor desinformatie er omgaat in de maatschappij. Check je bronnen altijd! Als ChatGTP voor jou een tekst uittypt: weet jij waar die vandaan komt?’
Nee bang voor de ontwikkelingen is hij niet, wel benieuwd waar het naar toe gaat. ‘Je ziet dat AI steeds slimmer wordt en dat dit exponentieel toeneemt, maar ook dat het een keer zal moeten ophouden. Omdat het systeem zichzelf gaat herhalen en alleen maar bronnen gebruikt die al geschreven zijn.’ Tenzij het systeem natuurlijk zelf creatief zou worden. Los daarvan heeft hij wel het gevoel dat we aan de vooravond van een grote ramp staan. Of dat door het klimaat zal komen, of door dit soort technische ontwikkelingen, of data-oorlogen, weet hij natuurlijk niet. ‘Maar een van mijn doelen als theatermaker is wel de mensen er van bewust maken wat er op ons af kan komen.’
Barend Boes Kaptein kleedt zich graag vrouwelijk met mooie jurken of rokken en maakt zich zorgvuldig op. Waarom? ‘In mijn wereld is gender dood. Je hebt wel sekse maar geen gender meer. Dus het maakt ook niet meer uit wat je aantrekt. Sommige mensen trekken thuis een joggingbroek aan. Dat zit voor mij helemaal niet lekker. Ik trek dan liever een lange rok aan. daar voel ik me veel comfortabeler in. Dat heeft niets met gender te maken, het is gewoon een stuk stof.’ Voornaamwoorden als hij/zij/hen maken hem ook niets uit. ‘Voornaamwoorden bepalen niet wie je bent.’
Zijn voorstelling R.U.R. zal een paar keer in mei te zien zijn op nog definitief vast te stellen locaties zowel in Tilburg, als elders. Dat er veel techniek aan te pas komt, hoeft volgens hem geen probleem te zijn: alles is compact en in kleine doosjes te vervoeren, zegt hij. (Zodra de locaties bekend zijn, zullen we die nog melden.)
© Brabant Cultureel 2024
Interessant!!!