In Nationaal Monument Kamp Vught is een fototentoonstelling te zien over ontwikkelingen in Oekraïne sinds de val van de Muur in 1989. De periode reikt tot en met de inval van Rusland op 24 februari 2022, bijna twee jaar geleden. Het feit dat de foto’s worden getoond in een context van de Tweede Wereldoorlog geeft de expositie een extra lading.
door Emmanuel Naaijkens
Een bericht op het Radio 1 Journaal: “Meerdere Oekraïense steden zijn in de vroege ochtend getroffen door een grootschalige Russische luchtaanval, meldt de Oekraïense luchtmacht. Voor zover bekend zijn er zeker twaalf doden gevallen.” Vrijwel dagelijks brengt de nieuwslezer op de radio dit soort berichten. En dat al bijna twee jaar, sinds de gewelddadige invasie van Rusland op donderdag 24 februari 2022. Zaten veel Nederlanders in de eerste maanden van de oorlog nog aan de radio en de tv gekluisterd, nu horen we de sombere tijdingen gelaten aan. Niet door gebrek aan empathie, maar vanwege de kennelijke uitzichtloosheid van de oorlog en een gevoel van machteloosheid.
‘Opdat we niet vergeten’ klinkt het bijna als een mantra op elk moment dat we de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdenken. In Nationaal Monument Kamp Vught wordt de bezoeker door de zwarte geschiedenis van het toenmalige concentratiekamp geleid. Het zijn vooral de persoonlijke verhalen van en over zowel slachtoffers als daders die indruk maken en de gebeurtenissen bijna tastbaar maken. Met de expliciete boodschap dat zo’n catastrofe zich telkens opnieuw kan voltrekken, zoals de geschiedenis sinds 1945 laat zien. Met als meest recente voorbeelden de oorlog in Oekraïne en in Gaza.
Voor de fotografen werd de camera hun wapen
In Nationaal Monument Kamp Vught is tot en met 17 maart 2024 de foto-expositie ‘Oekraïne, het pad naar de vrijheid’ te zien. Het is een beeldverslag van de gebeurtenissen in dat land sinds het zich na de val van de Muur losmaakte uit de houdgreep van de Sovjet-Unie. Niet als een historisch overzicht, maar in fragmenten. De foto’s zijn gemaakt door elf fotografen (en een filmer) uit het land zelf, die ieder hun kijk geven op wat zich voor hun ogen heeft voltrokken. Net als voor alle andere burgers stond vanaf de dag van de inval hun leven helemaal op zijn kop. Onzekerheid en angst voor wat de toekomst zou brengen, een dreigende bezetting van het vaderland. Voor de fotografen, kunstenaars ook, werd de camera hun wapen om aan de wereld tonen welk onrecht de Oekraïners werd aangedaan. Enkelen stonden (en staan) letterlijk in de vuurlinie.
Het merendeel van de foto’s gaat over oorlogsgeweld en het onmetelijk lijden van de bevolking. Niet alleen door de strijd sinds de invasie door Rusland, maar ook in de periode daarvoor. Want al acht jaar eerder trokken Russische troepen en hun handlangers het oostelijk deel van Oekraïne binnen in wat wel een vergeten oorlog is genoemd. En er is aandacht voor het Maidanplein in Kyiv, waar burgers in opstand kwamen tegen het Moskougetrouwe regime van president Janoekovytsj. In Oekraïne bekend als de ‘Revolutie van de waardigheid’.
De foto’s tonen de oorlog in allerlei gedaanten
De taferelen op de foto’s zijn op een vreemde manier vertrouwd. Het zijn variaties op de aangrijpende beelden die de afgelopen twee jaar via allerlei media tot ons kwamen. Verwoeste huizenblokken, dode lichamen op straat, chaos, mensen in paniek, ontreddering, oorlogsmisdaden, verslagenheid, ontbering aan het front: de oorlog in allerlei gedaanten. Maar ook strijdlust, onverzettelijkheid, solidariteit en dapperheid. En als contrast een serie kunstfoto’s van traditionele grootmoeders (’babusi’), gemaakt vóór de Russische invasie.
Zo bij elkaar geplaatst zijn de beelden heel confronterend en is wat zich voltrekt in Oekraïne weer heel dichtbij. Dat wordt nog versterkt door wat je als bezoeker kort daarvoor hebt meegekregen over het pijnlijke verhaal over Nationaal Monument Kamp Vught. Met dat in het achterhoofd krijgt de expositie een extra lading.
Maar er schuurt ook iets van ongemak. De indringende foto’s zijn fraai geprint en je zou sommige beelden ook kunnen waarderen om hun artistieke schoonheid. Het gaat hier echter om een weergave van een gruwelijke werkelijkheid die helaas nog altijd voortduurt. Het pad van de vrijheid is lang. Langer dan toen de expositie werd samengesteld en er nog hoop was op een doorbraak. Ook nu geldt: opdat we niet vergeten.
In de expositie is werk te zien van Lisa Bukreyeva, Mstyslav Chernov, Alexander Chekmenev, Maxim Dondyuk, Andriy Lomakin, Dmytro Kozatskyi, Valeriy Miloserdov, Rita Ostrovska, Evgeniy Pavlov, Oksana Parafeniuk, Mikola Ridniy (film) en Elena Subach. De expositie was eerder in Groningen te zien.
De tentoonstelling is samengesteld door Kateryna Radchenko, curator van het Oekraïense festival Odesa Photo Days en Wim Melis curator, van het Noorderlicht Festival. De expositie is te bezoeken tot en met zondag 17 maart 2024.
De documentaire ‘Twintig dagen in Marioepol’ van AP-fotograaf/filmer en romanschrijver Mstyslav Chernov is genomineerd voor een Oscar. Update 11 maart 2024: De documentaire heeft een Oscar gewonnen.
De World Press Photo 2023 is van 24 februari tot 24 maart 2024 te zien in de Cacaofabriek in Helmond. Maar in februari ook in Dnipro, de stad in het oosten van Oekraïne die zwaar heeft geleden onder het oorlogsgeweld. Deze expositie in Dnipro is mogelijk met steun van Nederland. Lees meer over oorlogsfotografie in Oekraïne op de website van het Internationaal Fotofestival van Odessa.
© Brabant Cultureel 2024