Het Steendrukmuseum in Valkenswaard presenteert een expositie over het gebruik van de punt in de beeldende kunst. Het Franse pointillisme is vernoemd naar de punt, maar daar hield het niet mee op. De punt blijkt vele mogelijkheden in zich te bergen en dat laat het museum zien.
door Henk van Weert
Het Nederlands Steendrukmuseum in Valkenswaard is niet groot en de ruimte voor tijdelijke exposities ook vrij bescheiden van omvang, maar op die paar vierkante meters loop je nu toch tegen grote namen op. Georges Seurat, Roy Lichtenstein, Robert Rauschenberg, Sigmar Polke, Gerhard Richter en zelfs Andy Warhol. En nee, grote doeken van deze bekende kunstenaars hangen er niet. Die zijn onbereikbaar voor het kleine museum. Maar dank zij de gekozen specialisatie – steendruk en lithografie – haalt het Steendrukmuseum wel gemakkelijk andersoortig werk van zulke kunstenaars binnen. Litho’s, gemaakt in flinke oplages en dus toegankelijk.
Een vrij kleine, maar bekende kunststroming
Te zien is de tentoonstelling ‘PUNT.Pointillisme. Pop-Art.Pixel.’ Een titel met veel punten erin en dat is niet toevallig, want daar gaat het deze keer om. De punt. En in tweede instantie om de opvolgers daarvan. Het pointillisme is een vrij kleine, maar heel bekende kunststroming die in Frankrijk opkwam aan het einde van de negentiende eeuw en die ook snel weer doodbloedde. Schilders zetten puntjes verf op het doek en in het hoofd van de beschouwer ontstond uit al die puntjes een afgetekende voorstelling.
Georges Seurat is de grondlegger van het pointilisme. Van hem hangt in Valkenswaard zijn bekendste werk ‘Un dimanche apres-midi à l’ile de Grand Jatte’. Dat wil zeggen, niet het originele schilderij, maar een zogenaamde ‘blow up’, een uitvergrote print.
De link tussen het pointillisme en de doelstelling van het museum zit in de ontwikkeling van de chromolithografie, een nieuwe techniek in de drukindustrie aan het einde van de negentiende eeuw. Daardoor kon het proces van kleurendruk worden verfijnd, wat leidde tot een veel betere kwaliteit van bijvoorbeeld affiches.
Mooie resultaten met complementaire kleuren
De drukkers profiteerden van een kleurensysteem dat werd bedacht door de Franse scheikundige Michel Eugène Chevreul (1786-1889). Hij vond uit dat het samenspel van naast elkaar geplaatste kleuren cruciaal is en die leer geldt nu nog steeds. Mooie resultaten zijn te bereiken als je complementaire kleuren gebruikt in een voorstelling of foto. In de huidige fotografie is bijvoorbeeld de combinatie ‘Teal and Orange’ (blauwgroen met oranje) een lust voor het oog en daarom razend populair.
De pointillisten vertaalden de leer van Chevreul in verf op doek. Onder meer Leo Gestel deed daar in Nederland aan mee, al gebruikte hij niet alleen punten, maar ook streepjes. De grote meneren van de Popart volgden ruim een halve eeuw later. Roy Lichtenstein gebruikte puntjes in zijn ‘Woman on the telephone’, maar daar zitten ook al streepjes in. In ‘Cow going abstract’ zijn alleen nog streepjes te bespeuren. Daarmee was de volgende stap gezet. Van Robert Rauschenberg, eveneens Popart, is een grote collage te zien, waarin de punt een voorname rol speelt. Claude Monet schilderde een befaamde serie doeken van de kathedraal van Rouen, Lichtenstein maakte daar een variant op, geheel bestaand uit puntjes.
Een eigentijdse vertegenwoordiger van het pointillisme is de Nederlandēe kunstenaar Marcel Straver. Hij trekt een weidelandschap op uit kleurige punten. Deze litho is in beperkte oplage gedrukt en in de museumwinkel verkrijgbaar.
De pixel is de punt van onze tijd
Samenstelster van de tentoonstelling, Frédèrique van Duppen, inmiddels vertrokken bij het museum, geeft meer voorbeelden van het gebruik van punten om ten slotte uit te komen bij de pixel. Pixels zijn de kleine gekleurde puntjes waaruit digitaal beeld is opgebouwd. De punt van onze tijd.
In de tentoonstelling wordt de pixel wel aangestipt, maar niet breed uitgewerkt. Dat komt waarschijnlijk doordat de ruimte nu eenmaal beperkt is. In zekere zin jammer, want er is zoveel meer te zeggen over de pixel, de bouwsteen van de digitale fotografie, die de wereld heeft overspoeld. In veel grotere golven dan ooit het geval was met puntjes verf.
‘PUNT. Pointillisme. Pop-Art. Pixel.’, tot en met 12 mei 2024 te zien in het Nederlands Steendrukmuseum in Valkenswaard.
Beeld voorzijde: detail uit Un dimanche apres-midi à l’ile de Grand Jatte in halftoonraster.
© Brabant Cultureel 2023