Toen zes jaar geleden de biënnale Kunst in de Heilige Driehoek van start ging, werd voor de eerste drie exposities gekozen voor de thema’s liefde (2017), hoop (2021) en geloof (2023), in die volgorde. Dit jaar dus geloof, niet in strikt religieuze zin, maar meer in de zin van vertrouwen en overgave. Dat neemt niet weg dat het kloosterleven en de kloosters waar de biënnale te gast is nadrukkelijk meespelen in het geheel. Kunst en geloof gaan goed samen.
door Carina van der Walt • fotografie > Joep Eijkens
Bestaat toeval? De meeste mensen hebben hier direct een antwoord op. Het is een vraag die kraakhelder een waterscheiding aangeeft tussen wie in principe gelooft en wie niet. Geloof als thema voor de derde biënnale Kunst in de Heilige Driehoek (h3h) was volgens curator Hendrik Driessen moeilijk in te vullen, want wat geloven mensen nog? Driessen en Rebecca Nelemans hadden al in 2021 voor de tweede editie het thema Hoop op hun bordje. Ze zijn nu in 2023 opnieuw aan de beurt. H3h is ondertussen uitgegroeid tot een gerespecteerde kunstmanifestatie. Kan ik na een recent, persoonlijk familiedrama in Zuid-Afrika nog schrijven? Hierover? Ik twijfel, maar toeval trekt me over de streep.
Het thema van de eerste biënnale in 2017 was Liefde. Samen verwijzen de drie thema’s met terugwerkende kracht naar ‘geloof, hoop en liefde’ uit de Bijbelse brief van Paulus aan de Korintiërs. Ze gelden vandaag de dag nog steeds. Je zou denken dat het hier in Oosterhout op het grondgebied van de drie kloosters Sint-Catharinadal, Onze Lieve Vrouwe Abdij en Sint Paulusabdij alleen maar gaat om kerkelijke geloof, maar kunstenaars blijven verrassen. Zij hebben elk hun eigen draai gegeven aan het thema Geloof. Zo spelen licht, geluid, tijd en ruimte bij meerdere kunstenaars een rol in wat zij onder Geloof verstaan. Veel van hun kunst staat ruimtelijk georiënteerd in de natuur opgesteld.
Hier van een hectische dag herstellen
Al bij het betreden van het biënnale-terrein blijf ik verrast staan. Ik herken de ‘Boomtenten’ van Dré Wapenaar. Ik was persoonlijk al in zo’n tent geweest met een iets andere vorm in zijn ruime atelier in Rotterdam. Wat een toeval! Boomtenten 2023, no. 15, 16 en 17 hangen in Oosterhout licht als druppels aan de boomstammen, al zijn ze gemaakt van canvas, staal en hout. Ze stellen me niet teleur. De ladders en vloeren zijn stevig. Elke druppeltent heeft een licht doorlatend plastic raampje. Hier kan iedereen zich in een fantasiewereld terugtrekken of van een hectische dag herstellen. Foto’s van krottenwijken in de nabijheid van de Boomtenten activeren ideeën over oplossingen voor chaotische opvangplekken als Ter Apel. Kunnen vluchtelinggezinnen hier geen gebruik van maken?
Tegen de muur van de Kloosterhoeve die nu als restaurant is ingericht verwelkomt een grotere spiraaltent ons. ‘Muurspiraal’ is Wapenaars nieuwste werk. Het verwijst volgens hem naar de Fibonaccireeks, een rekenkundig systeem dat is terug te vinden in slakkenhuisjes, zeeschelpen en in de rangschikking van zonnebloempitten en artisjokbloemen. Het is een hommage aan de schoonheid van de natuur en bruikbare verblijfruimtes voor de mens die beschutting en bescherming zoekt. Ik deel graag Wapenaars geloof.
Herken haar als bevlogen rondleider
De moderne ‘Lichtkapel’ van de Tilburgse Ine Vermee vormt visueel een mooi contrast met de traditionele Sint Paulusabdij daarachter. Vermee is abstract schilder in de school van de Nul-beweging. Hier zet ze een spel van licht en schaduw voort in haar allereerste architectonische vorm. Vanaf het moment dat Vermee haar mond open doet om een toelichting te geven, is zij niet meer een vage bekende. Ik herken haar als bevlogen rondleider in Museum De Pont. Ze legt uit: “In deze tijden van overmatige akoestische en visuele prikkels probeer ik met mijn werk momenten van reflectie en ingetogenheid te realiseren.” Bij de tentoonstelling KRAAAN vertelde ze mij dat ze ook kunstenaar is en nu staan we hier samen voor haar werk. Toeval bestaat niet. De bovenkant van ‘Lichtkapel’ is open om zon, schaduw en cyclisch daglicht door te laten.
Verderop slaagt de jonge Lisette de Greeuw (geboren in Hoorn) erin om gefilterd zonlicht te concretiseren. Hoe? Het klinkt moeilijker dan het is. Zij beeldhouwde de vormen van de vlekjes op de grond dansend licht. Op de driesprong rond een vrijstaande boom heeft zij dit speciale licht in zandsteen neergelegd. ‘Many forms of dappled light’ is ondanks alle eenvoud zo treffend dat ik op dit punt aangekomen besloot om toch over deze biënnale te schijven. Hoe ongelofelijk licht kan een besluit plots vallen!
Een spel van openen, begrenzen en overbruggen
Dit jaar zijn de bezoekers van Kunst in de h3h bijzonder bevoorrecht. De benedictijner zusters van de Onze Lieve Vrouw Abdij hebben toestemming gegeven dat hun privétuin voor de biënnale mag worden opengesteld. Architectonisch beeldhouwer Frank Havermans uit Breda werd daardoor geïnspireerd tot ‘KAPKAR / H3H-YPB, Poortbrug’. “Dat vind ik direct een fantastisch statement. Het doorbreken van een kloostermuur – ook al is het tijdelijk – is niet alleen het maken van een gat maar ook het vanuit vertrouwen voorzichtig openbreken van een systeem.” Het raster en de kleur van zijn houten ‘Poortbrug’ sluit aan op de grijze betonschutting. De brug over de sloot kan ’s avonds worden afgesloten om ongewenste bezoekers buiten te houden. Hier is niks aan het toeval overgelaten. Zo speelt Havermans een interessant spel van openen, begrenzen en overbruggen.
In de kloostertuin desoriënteert de Belgische videokunstenaar David Claerbout zowel mijn geheugen als mijn zintuigen met ‘The Pure Necessity’. Aan de overkant van een grote vijver (de zusters moesten hun roeibootje voor het projectiedoek verplaatsen) herken je figuren uit de oude 1967-animatiefilm Jungle Book. Maar hier is iets mis. De karakters zijn niet zo energiek als ik me kan herinneren. Ze dwalen lusteloos over het scherm en gedragen zich letterlijk als hangjongeren. In werkelijkheid zijn ze door een stel jonge animatoren van Claerhout nagetekend. Ze reflecteren het vertraagde tempo waartegen de zusters leven en volgen het ritme van het kloosterleven.
Deze animatiefilm is dus een aangepaste versie van Jungle Book. Om mijn kunstbeleving verder te compliceren speelt er ook een klankprojectie met natuurgeluiden. De luidsprekers zijn uit het zicht aan bomen bevestigd. Je weet niet wat echt geluid is en wat klankbaan (soundtrack). Nelemans vertelt enthousiast dat bij het eerste afspelen van ‘The Pure Necessity’ spontaan een kikkerkoor uit de vijver losbarstte. Mark Twain zei niet voor niets dat de grootste van alle uitvinders het toeval is.
Hier is de stilte hoofdonderwerp
Elise ’t Hart uit Den Haag is een jonge geluidskunstenaar die opgroeide in een muzikantenfamilie. Haar compositie laat ze in een houten huisje aan het vijver horen. ‘Obscùlta – Luister’ is niet toevallig, maar juist heel nauwkeurig ontstaan. ’t Hart heeft een paar dagen met de zusters samengeleefd om de gewone geluiden en het ritme van hun dagelijks bestaan op te nemen. De geluidsband begint met het afstrijken van een lucifer en het tikkend uurwerk van de kerkklok, maar het is vooral de stilte van het kloosterleven en het algemene geloof dat alles zijn eigen tijd heeft die ’t Hart fascineert. “Hier is de stilte hoofdonderwerp. In de stilte gebeurt het: in de stilte kan je luisteren.”
Bij het werk van de Egyptische Ghada Amer uit Caïro valt voor mij alles samen. Driessen en Nelemans hebben haar gevraagd om voor Kunst in de h3h een Arabisch tapijt te borduren. Amer stelde echter voor om haar werk ‘Love Grave’ uit 2003 nogmaals te installeren vanwege de oorlog in Oekraïne. Ze maakte het aanvankelijk naar aanleiding van de ‘War on Terror’ die door George Bush was begonnen. Nu is het toevallig weer actueel. Amer verbindt liefde en dood in geloof aan elkaar. Het woord Love is vers op grafdiepte in een gazon uitgegraven. Elke letter is versterkt met grof stalen gaasdraad. Het gras wordt keurig bijgehouden zoals mijn vader ook zijn gazon bijhield. Ik knak. De tranen stromen. Na ‘Love Grave’ hoef ik niks meer te zien. Het was genoeg.
Maar ik heb de verkeerde vraag gesteld. Het gaat niet over toeval. Of toeval bestaat of niet. De meeste kunstenaars hebben me fijntjes bij de les gehouden dat toeval vol betovering is. Het gaat erom of je je openstelt voor geloof én hoop én liefde, op welke manier dan ook, ondanks je eigen verlies dat nog naar aarde ruikt.
Lees meer over de biënnale Kunst in de Heilige Driehoek op
Brabant Cultureel
© Brabant Cultureel 2023