Met schrijvers en schilders van de Tachtigers aan tafel. Brigitte de Swart maakt ons deelgenoot van het leven en zielenroerselen van Sara de Swart, kunstenares en muze voor veel kunstenaars. Dat levert prachtige verhalen op, maar diep in haar geest waarden spoken uit het verleden rond. De Bossche Brigitte de Swart schreef hierover een droomdebuut: ‘Omdat de muze’. Met op het omslag een indringend portret door George Hendrik Breitner.
door Hein van Kemenade
Aan tafel met Willem Witsen, Jan Pieter Veth, Frederik van Eeden, Isaac Israëls, Maurits van der Valk, Jan Toorop, Willem Kloos, George Hendrik Breitner en Jan Voerman. Deze Tachtigers – de generatie van 1880 – spelen een grote rol in deze historische roman van Brigitte de Swart (1969). En het is niet één keer dat er copieus gedineerd wordt, in steeds wisselde gezelschappen wordt het leven in dit boek gevierd. Men voert heftige discussies over de kunstvorm die wordt aangehangen. Er is onenigheid, niet zozeer over het begrip l’art pour l’art, het impressionisme en naturalisme, maar wel over kopieergedrag en liefdesverdriet. De rivaliteit tussen Israëls en Breitner duikt steeds weer op. Maar die twee zitten wel bij elkaar aan tafel.
Lastercampagne
Bij de opening van een expositie in Arti et Amicitiae aan het Rokin in Amsterdam is Sara de Swart uitbundig met Eduard Karsen. Deze vat dat op als een liefdesverklaring. Sara heeft daar helemaal niet bij stilgestaan. Zij deelt een woning met Baukje, krijgt alsmaar meer gevoelens voor haar en wordt openlijk lesbisch. Eduard laat het er niet bij zitten en begint een lastercampagne tegen Sara. Hij schrijft brieven aan al hun vrienden en zelfs aan Sara’s vader. Hij beschuldigt haar en Baukje van demonische praktijken. Dit loopt zo hoog op dat er onder de vrienden een scheidsgerecht gehouden wordt met als rechters Jan Pieter Veth, Martha van Eeden en Pieter Lodewijk Tak. Arnold Aletrino, gespecialiseerd arts op het gebied van homoseksualiteit is een van de getuigen. De rechters vellen unaniem een oordeel: Op geen enkele manier heeft Karsen voor zijn beschuldigingen bewijsvoering overlegd. Hij moet spijt betuigen aan Sara en Baukje.
Net een man in vrouwenkleren, onfatsoenlijke wellustigheid
Sara heeft talent. Zij werkt met klei en heeft een atelier in een souterrain. Ze is ook erg perfectionistisch, het is niet gauw goed. ‘Drie eerdere versies sneuvelden omdat ze het gewoon niet hadden. Dat “het” is voor haar een abstract gevoel, een innerlijk weten of een werk goed of slecht is.’ Zij heeft ook veel geld uit de erfenis van haar moeder. Ze koopt en verzamelt kunst, is mecenas voor kunstenaars en trakteert haar vrienden. Daarom is de titel van de roman zo goed gekozen: Omdat de muze.
Huishoudster
In 1898, de beweging van Tachtig valt in die jaren uit elkaar, gaat Sara de Swart met haar nieuwe geliefde Emilie van Kerckhoff in Laren wonen. In een groot huis met aangebouwd atelier. Volop ruimte voor haar kunstwerken, maar niet genoeg, zoveel bezit ze er. Sara is bevriend met componist Alphons Diepenbrock, bezoekt met hem concerten en tentoonstellingen. In Laren komt Gustav Mahler op bezoek, evenals oude vrienden uit Amsterdam. Trijntje de huishoudster van haar ouders is na het overlijden van Swarts vader meegekomen. Trijntje is al haar hele leven als een moeder en vriendin voor Sara. Brigitte de Swart schetst een kleurrijk beeld van de kunstenaarskringen rondom Sara en Emilie. Beide dames maken prachtige buitenlandse reizen. De reis naar Indië was kunstzinnig gezien heel inspirerend voor beiden.
Maar al is de erfenis erg groot, de bodem van de schatkist komt in zicht. Sara houdt de problemen voor zich, wat haar op een levenslange spanning met Emilie komt te staan. Ze gaat failliet. Alles wordt verkocht en Sara en Emilie verhuizen naar een eenvoudig pension in Rome. Tot grote ergernis van Emilie.
Puzzelstukjes
Brigitte de Swart doet meer dan deze geschiedenis vertellen. Daar waar kunsthistorici feiten noteren, zoekt zij naar achtergronden. Sara is een dromer. Zij trekt zich het liefst terug op zichzelf. Waarom kan Sara geen relaties volhouden? Waarom blijft zij zo onzeker over haar eigen handelen?
Brigitte de Swart switcht gemakkelijk tussen tijden en plaatsen. Passages over het leven van Sara de Swart met de Tachtigers in Amsterdam en Laren worden afgewisseld met herinneringen uit haar jeugd en bezoeken aan haar vader. Daarin wordt het verhaal verteld van haar afkomst. Uit welk milieu ze voortgekomen is, maar vooral uit welk gezin. Vader is kunstenaar, Corstiaan Hendricus de Swart. Moeder stamt uit een steenrijke uitgeversfamilie. Zij pleegde zelfmoord toen Sara drieëntwintig jaar oud was. Voor Sara bleven lang veel vragen onbeantwoord. Later kwam zij erachter dat duidelijke antwoorden ook geen oplossing zijn. Er is gelukkig geen alwetende verteller in deze roman. Brigitte de Swart legt de puzzelstukjes naast elkaar en laat het aan de lezer om conclusies te trekken. Ik vind dat een heel prettige stijl van schrijven.
Van haar vader ontvangt Sara niet verstuurde brieven van haar moeder. Deze maken veel duidelijk over waarom zij zo liefdeloos met haar man en haar dochter omging. Sara ontdekt hier een familiegeheim, een verborgen geschiedenis, waarvan zelfs haar vader niet op de hoogte was. Daar waar deze ontdekkingen en haar wedervaren met de kunst samenkomen moet Sara denken aan enkele strofen van Willem Kloos: ‘Ik ween om bloemen in de knop gebroken / En vóór de ochtend van haar bloei vergaan / Ik ween om liefde die niet is ontloken / En om mijn hart dat…’
De kracht van deze roman zit erin dat Brigitte de Swart de innerlijke wereld van Sara beschrijft. Hoe zij er langzaam achter komt wat haar gevormd heeft. Die wetenschap helpt haar niet echt verder. Ze verandert er niet door en loopt steeds weer in dezelfde valkuilen.
Brigitte de Swart heeft ook een deel van het leven van Sara niet beschreven in deze roman. De tijd die zij in Italië woonde gaat namelijk vliegensvlug voorbij. Vanaf 1918 tot haar dood in 1951 woonde zij lange tijd met haar levensgezel Emilie van Kerckhoff op Capri. Gescheiden, maar toch samen. En het geld was op. De dichter Jan Engelman heeft hen daar enkele keren bezocht en erover geschreven. Ik ben heel nieuwsgierig hoe Brigitte de Swart deze levensfase ziet.
Brigitte de Swart, Omdat de Muze. Amsterdam: Ambo|Anthos 2021, 272 pp., ISBN 9789026356278, hb., € 23,99.
Ik ga zeker het boek lezen !
We hebben deze achternaam die ik hier in de regio niet of nauwelijks hoor.
Vandaar mijn interesse.