Voor veel mensen is het vanzelfsprekend aanwezig, een enkeling ergert zich eraan en anderen komen er speciaal voor naar buiten: Het carillon dat muzikale klanken toevoegt aan het stadsgedruis. Een traditie van eeuwen, maar met de modernste techniek en altijd actuele composities. Tijd voor een eerbetoon.
door Lauran Toorians
Weinig mensen zullen denken dat een stadsbeiaardier elk kwartier de kerktoren beklimt om dat korte melodietje te spelen voordat de kerkklokken het hele of halve uur of het kwartier slaan. En diezelfde beiaardier zit ook niet de hele dag bovenin die kerktoren met een goed boek of een stapel sudoku’s en een kookwekker om die belangrijke taak te voltrekken. Belangrijk is die taak wel, want die korte melodie, de voorslag, maakt attent dat de klokken de tijd gaan markeren en het voorkomt dat de onoplettende luisteraar misschien wel de eerste slag mist en zich zo vergist in de tijd. Nu vrijwel iedereen is vergroeid met een mobiel en daarop voortdurend kijkt hoe laat het is, is dit gebruik van het carillon misschien minder noodzakelijk geworden, maar het is een mooie traditie die het verdient te blijven bestaan.
Speeldoosje
Hoe het dan wel werkt, als de beiaardier het niet doet, is een wonder van techniek dat al ruim vijf eeuwen bestaat. In het opbloeiende stadsleven van de late middeleeuwen werd tijd en regelmaat steeds belangrijker. In die context ontstond de voorslag op het uurwerk en daarbij werd de beiaardautomaat geïnstalleerd. Die automaat is in feite de grote broer van het speeldoosje dat we allemaal wel kennen, met een rol met uitstekende pennetjes die de muziek produceren. Bij de beiaardautomaat is dat vaak een grote trommel met uitstekende pennen waar een rol of boek met perforaties overheen loopt zoals bij een draaiorgel. In kerktorens of belforten met een oud carillon zijn dergelijk trommels vaak nog te vinden.
Het hele mechaniek bestond al in de vijftiende eeuw. De beiaardier programmeerde de automaat die vervolgens in verbinding met het uurwerk iedereen in de stad bij de tijd hield. Pas daarna ontstond de mogelijkheid om de beiaardier ook van een speeltafel te voorzien waarmee de beiaard – veelal eigendom van de stad – ook als muziekinstrument kon gaan dienen om feestelijke gelegenheden op te luisteren. Dit leidde er weer toe dat beiaarden meer klokken kregen en ook de beiaardautomaat meer complexe melodieën ten gehore kon brengen. Dergelijk carillons werden kenmerkend voor de Nederlanden en zijn nog steeds een gewild exportproduct.
Drie octaven
De Heikese kerk (Sint-Dionysiuskerk) in Tilburg kreeg in 1966 een reeks van zevenenveertig klokken, gegoten bij de klokkengieterij Eijsbouts in Asten. Samen met drie al aanwezige luidklokken vormen zij de Tilburgse beiaard. Drie octaven van deze reeks klokken worden ook gebruikt voor het automatisch spel van de beiaardautomaat. Deze automaat maakte toen gebruik van elektromagnetische hamers die tegen de buitenkant van de klok slaan. In 1991 werd het speelwerk vervangen door een computerspeelwerk, waarbij de beiaardier de muziek programmeert en de computer de elektromagnetische hamers aanstuurt. En in 2018 volgde een nieuwe innovatie. Er kwam een nieuwe computer met uitgebreide programmeermogelijkheden.
Eeuwenoude beiaard wordt aangestuurd door een computer
De elektromagnetische hamers zijn nu vervangen door een pneumatisch systeem dat direct is verbonden aan het beiaardklavier dat op andere momenten ook door de beiaardier wordt bespeeld. De beiaardautomaat speelt nu dus als een levende beiaardier, maar met een boel extra mogelijkheden die een fysieke speler met twee handen niet heeft. Door dit nieuwe mechaniek is niet alleen de klank natuurlijker en milder geworden, maar ontstond ook de mogelijkheid om nieuwe en complexere melodieën te programmeren.
Deze mogelijkheid vraagt natuurlijk om gebruikt te worden en dat gebeurde al snel. Jo Sporck componeerde voor de nieuwe automaat een set van vier stukken met als titel Imprecaties: stukken respectievelijk één minuut op het uur, acht seconden op het eerste kwartier, dertig seconden op het halfuur en tien seconden op het tweede kwartier. Stadcomponist Anthony Fiumara en de stichting Vrienden van de Tilburgse Beiaard nodigden ruim een jaar lang elke maand twee componisten uit om een compositie voor de nieuwe automaat of om de voorslagen te maken. Dit project liep in 2020 af. In april 2021 klonk voor het eerst de speciale compositie Tilburg Tune van Erwin Steijlen op de beiaardautomaat.
Kunstboek
Voor de meeste mensen op straat zal de stadsbeiaard iets vanzelfsprekends zijn, een onderdeel van de stadsgeluiden. Voor wie erop gaat letten, is het vaak net iets meer, ‘een kroon op de stadsgeluiden’. Om daar meer aandacht voor te vragen, besloot de Stichting Vrienden van de Tilburgse Beiaard het kunstboek Ritornello te maken, als een eerbetoon aan een eeuwenoud muziekinstrument dat Tilburg in zijn modernste vorm rijk is: de beiaardautomaat. Maar een mooi boek maken, is duur en dat leidde tot de vraag of het zinvol is om een duur boek te maken waarvan misschien maar weinig exemplaren worden verkocht. De gekozen uitweg uit dit dilemma getuigt van creativiteit. Het is namelijk geen duur, maar een erg duur boek geworden, een kunstobject voor enkele fijnproevers, terwijl de inhoud van het fraaie boek als pdf gratis is de downloaden van de website van de stichting. Dus duur, maar toch voor iedereen bereikbaar.
Melodie van de beiaard is een kroon op de stadsgeluiden
Het fysieke boek is uitgevoerd in groot formaat in vlinderbinding (zoals een traditioneel Chinees of Japans boek) en geprint op luxe papier. De vormgever is Rudi Klumpkens. Het komt in een fraaie doos, samen met een speeldoosje met op een strook een compositie van Jacq Palinckx en bovendien enkele stroken plus een ‘knippertje’ waarmee eigen composities kunnen worden gemaakt. De fysieke uitvoering is het werk van handboekbinder Els Rollé. Vooralsnog bestaat er maar één exemplaar, maar voor wie de portemonnee trekt, is de stichting bereid er nog zo´n tien te maken. Latere bestellers zullen het zonder doos moeten stellen. De speeldoosjes zijn ook los te koop en de opbrengsten komen uiteraard ten goede aan de stichting die de Tilburgse beiaard ondersteunt en promoot.
Het boek bevat een inleiding met een korte geschiedenis van de Tilburgse beiaard, een essay van stadbeiaardier Carl Van Eyndhoven over ‘De maatschappelijke betekenis van het automatisch spel´ en als hoofdmoot interviews met de componisten die nieuw werk voor de stadsbeiaard schreven. Achtereenvolgens zijn dat Jo Sporck, Remy Alexander, Jacq Palinckx, Eveline Vervliet, Nicoline Soeter, Jeroen van Vliet, Sanne Rambags, Frank Crijns, Evert van Merode, Fons Mommers, Andreas van Zoelen, Henk Stoop, Xavier van de Poll, Amin Ebrahimi, Merijn Bisschops en Vlad Chlek.
Pleidooi
Zaterdagmiddag 25 september 2021 werd Ritornello – Italiaans voor een terugkerend refrein in de muziek- ten doop gehouden en aangeboden aan wethouder Marcelle Hendrickx. De wethouder reageerde verbaasd. Zij dacht een boek te krijgen, maar het bleek een bijzonder kunstwerk te zijn dat haar verraste. Ze herpakte zich snel, was vol lof en hield een warm pleidooi voor de stadsbeiaard en de mogelijkheden van de beiaardautomaat. Vervolgens werden enkele van de componisten kort geïnterviewd waarna er uiteraard muziek moest klinken. Niels de Klerk bespeelde het orgel in de kerk ’t Heike en aansluitend werd buiten geluisterd naar muziek voor de beiaardautomaat van componist Henk Stoop en de uitvoering van de compositie Con il libro van Fons Mommers voor beiaardautomaat en drie blazers. De blazers waren Hans Sparla op trombone en Ruud Bouman en Rob Ysebaert op trompet. En uiteraard met stadsgedruis om het af te maken.
En als het carillon weer klinkt, denk dat: dit is een instrument met een traditie van eeuwen en met eindeloze mogelijkheden voor de toekomst. Je hoeft er geen euro in te gooien en het speelt voor de hele stad.
Fotografie > kunstboek Ritornello en aanbieding ervan > Stichting Vrienden van de Tilburgse Beiaard
Lees ook op Brabant Cultureel:
Stadsdichter in Noord-Brabant doet het vaak alleen voor de eer
Carillon terug naar de VS, expositie nog te zien in Asten
© Brabant Cultureel 2021
Een heel leuk en informatief stukje!