William Shakespeare zet de Engelse koning Richard III (1452-1485) in zijn gelijknamige toneelstuk neer als een misvormde, gewetenloze machtswellusteling die vriend en vijand vermoordt om de troon te kunnen bestijgen. Het Eindhovense theatergezelschap Carte Blanche, waar mensen met een beperking en professionele acteurs samenspelen, geeft daar zijn eigen draai aan. Op 20 juni 2021 zijn er twee voorstellingen in het Parktheater Eindhoven.
door Anja van den Akker
“Richard III wilde gezien en erkend worden. Geldt dat niet voor ieder van ons? Zijn we allemaal niet stiekem een beetje zoals hij?”, vraagt regisseur/actrice Liesbeth Reeser van Carte Blanche zich af. Om die reden stellen alle acteurs in ‘hun’ Richard III zich aan het begin van de voorstelling voor als: “Ik ben Richard.” De uitvoering kreeg de titel Kroonwerk.
Deze Engelse koning is in het stuk niet alleen gewetenloos, maar ook lelijk en misvormd. “Ik ben zo onooglijk dat de honden aanslaan als ik voorbij kom hinken”, schamperen Juul van Grieken en Stefan Jung, die samen de rol van Richard III vertolken.
Van Grieken (18) kan slechts met één oog zien en is slecht ter been. Hij kan zich alleen voortbewegen met een rolstoel of ondersteund door de ervaren acteur Stefan Jung, artistiek leider en medeoprichter van Carte Blanche, zo’n vijfentwintig jaar geleden. In het toneelspel is er niet zozeer sprake van ondersteuning, eerder van een aanvulling op elkaar. Van Grieken en Jung dragen de tekst samen, om beurten. “We wilden het individuele aspect een beetje loslaten”, stelt Jung.
Van Grieken speelde eerder een rol in Stedelingen, een grote productie geïnspireerd op Mahagonny van Bertolt Brecht. “Hij heeft een enorm goed geheugen, daar maken we graag gebruik van”, vertelt Reeser.
Rolstoel
“Ik heb een jaar over deze rol gedaan”, aldus Van Grieken. “Heerlijk om eens een slecht persoon te spelen, want ik ben iemand die graag aardig wordt gevonden en heel sociaal is.”
Nog voor het spel daadwerkelijk begint, dendert er een lege rolstoel het toneel op. Dat stemt alvast tot nadenken. De eerste monoloog volgt de tekst van Shakespeare aardig goed. “Wat heeft een mens aan rust en vrede als je mismaakt bent geboren? Ik heb de schone schijn niet van nature”, schetst Richard III de stand van zaken.
Gaandeweg duiken de acteurs in hun eigen beleving van de oorspronkelijke tekst. Reeser: “We hebben heel veel aan tekstbeleving gedaan. Eerst het stuk lezen en je dan afvragen: wat voel ik daarbij? De spelers moeten een vertaalslag maken naar wat het stuk met henzelf te maken heeft. Anders wordt het een soort ‘aapjes kijken’ voor het publiek. Wij improviseren veel, dit leggen we vast en dat wordt de uiteindelijke voorstelling. Hoewel er hier altijd wel iets onverwachts gebeurt. Iemand die zich plotseling in een decorgordijn wikkelt of ineens toch iets anders doet dan we hebben gerepeteerd.”
Volgens Reeser werkt de combinatie van professionele toneelspelers en ‘mensen met een lastig talent’ heel goed. “Theatermaken is hier een zinvolle dagbesteding voor mensen met een beperking. Ze leren met zichzelf en anderen omgaan, ze leren van hun fouten en durven te zeggen wat ze belangrijk vinden, ze vormen een eigen mening.”
Menselijk
In de Shakespeare-interpretatie van Carte Blanche valt veel menselijks te herkennen. Roddel en achterklap, huichelarij, niet voor de waarheid durven uitkomen, anderen voor je vuile karretje spannen… Zo vertrouwt Richards jongere broer Clarence – hoewel gevangen gezet in de Tower – tegen beter weten in zijn oudere broer. Hij denkt dat alles wel goed komt. Anne, de jonge weduwe van koning Eduard, zwicht voor de mierzoete complimentjes van Richard III en trouwt zelfs met hem.
Maar aan Shakespeare’s moralisme ontkomen we niet. Het slechte zal nooit zegevieren. Op het moment dat Richard III in doodsnood verkeert en moederziel alleen is, smeekt hij om Jezus en erbarmen. “Laf geweten, waarom kwel je mij zo? Er is niemand die van mij houdt, het is beter om mezelf te haten.” Als zijn paard dood blijft op het slagveld en hij machteloos staat, wil Richard III een ander paard om te vluchten. Want de beroemde Shakespeare-zin ‘A horse! A horse! My kingdom for a horse!’ mocht hier natuurlijk niet ontbreken.
De spelers van Carte Blanche hebben zich veel vrijheden veroorloofd. Zij hebben teksten naar zich toegetrokken, er zijn ingewikkelde intriges geschrapt en ze hebben zich uitgeleefd in mimiek en dans. Maar de boodschap blijft helder doorklinken zonder aan dramatiek te verliezen. Als koning Eduard hoort dat zijn broer Clarence is vermoord, waarvan hij de schuld krijgt, stort de vorst geloofwaardig ter aarde. Waarna Richard III zijn plaats, zogenaamd met tegenzin, graag inneemt. “Dat zijn vaak de beste leiders, als ze eigenlijk niet willen”, meent zijn omgeving.
Spiegelbeeld
Opmerkelijk is in dit stuk de vrij prominente rol van Brackenbury als cipier van de Tower, waar Clarence zat opgesloten totdat hij werd vermoord. Vertolker en ‘geschiedenisfreak’ Joeri Foolen zet hem bewust neer als boerenjongen die trouw blijft aan Richard III omdat die hem een adellijke titel belooft. “Vergeet niet dat je destijds als boerenjongen geen eigen grond mocht hebben. Dan begrijp je beter waarom hij Richard III in dit stuk zo trouw blijft: hij droomt ervan hogerop te komen. Dat is iets van alle tijden. Brackenbury is daarnaast het spiegelbeeld van Richard III. Hij is knap van uiterlijk, maar heeft geen macht en bij Richard is dat precies andersom. Dat vind ik een boeiend gegeven.”
Richard III is eigenlijk een opstapje naar een grootser project getiteld De koning is dood, leve de koning, vertelt Reeser. “In de huidige voorstelling kijken we naar wat Shakespeare’s teksten doen met onze acteurs. Eind van dit jaar gooien we vier koningsdrama’s op één hoop: Richard III, Henry IV, Henry V en King Lear, maar dan deels zonder tekst. In samenwerking met het Parktheater en Lunet Zorg. Het wordt een soort stomme film over mensen die er niet bij horen, om wat voor reden dan ook. Dat komt bij ons altijd weer terug: het uitsluiten van mensen. Dat kunnen ook vluchtelingen zijn. Weet je, mensen met een beperking hebben veel te zeggen. Mijn kijk op de wereld is door hen een stuk breder geworden.”
Het Eindhovense kunstenaarscollectief Carte Blanche is vijfentwintig jaar geleden opgericht. Het maakt theater, beeldend werk en poëzie in voorstellingen of workshops waarbij er alle ruimte is voor ‘lastige talenten’. Met de theatervoorstellingen verbindt Carte Blanche het publiek met mensen die veelal aan de rand van de samenleving staan.
Kroonwerk. Een voorstelling van de Werkplaats geïnspireerd op de tekst van Shakespeare’s Richard III, te zien op zondag 20 juni 2021 in het Parktheater Eindhoven, om 16.00 en 20.00 uur.
Foto boven dit artikel: theatergezelschap Carte Blanche tijdens de repetitie van Kroonwerk. Foto > Jan Bogaerts
© Brabant Cultureel 2021
Succes met jullie voorstelling ! En fijn dat die combinatie van beide menselijke en diverse lagen / groepen van toneelacteurs al 25 jaar elkaar vinden !