‘Moeder van den Berg’ is de even simpele als intrigerende titel van een theaterproductie van Bureau Pees. Het stuk vertelt het verhaal van een boerin in Wernhout die in de Tweede Wereldoorlog een schuilplaats bood aan piloten, onderduikers en verzetsmensen. Irma Rens speelt met veel verve en overtuigend de rol van de moeder die ondanks het voortdurende gevaar standvastig blijft.
door Emmanuel Naaijkens • foto’s > Rob ten Broek
Toen in 1970 het nationale programma werd aangekondigd voor de viering van vijfentwintig jaar vrijheid, klonken kritische geluiden vanuit de samenleving. Was het niet eens tijd om dat boek over Nederland in de Tweede Wereldoorlog voorgoed te sluiten? Was niet het moment aangebroken om de blik op de toekomst te richten in plaats van steeds achterom te kijken? Waren er niet genoeg maatschappelijke problemen (woningnood!) die meer aandacht verdienden dan al die ellende van een oorlog die al zo lang geleden was?
Kennelijk was de kritiek zo heftig dat premier Piet de Jong zich genoodzaakt zag om in het parlement te ontkennen dat het was afgelopen met herdenken, gedenken en vieren. Hoe dan ook, het is evident dat in de decennia daarna ‘de oorlog’ meer op de achtergrond raakte.
Maar in de eenentwintigste eeuw is er sprake van een kentering. De zwarte periode van gebeurtenissen in 1940-1945 keert terug in de publieke belangstelling. Er is een gestage stroom van publicaties op gang gekomen, vooral op lokaal niveau. Steeds meer mensen duiken de archieven in om te achterhalen wat zich in hun dorp of stad in de oorlogsjaren heeft afgespeeld. Vaak ook ingegeven door een nieuwsgierigheid naar hoe het met verwanten is gegaan. Wat was hun rol was in het verzet tegen de Duitse bezetter, of waarom hielden ze zich juist gedeisd. Of waren ze collaborateur of zelfs overloper?
Tachtig jaar vrijheid
Ook in het theater is deze periode ontdekt als bron van inspiratie, vooral vanwege het waargebeurde karakter van de verhalen. In het kader van tachtig jaar vrijheid zijn er in Brabant twee producties gemaakt die opvielen. De ene is ‘Steen in mijn mond’ van het Bossche Matzer. Een voorstelling over de overval op een kantoor voor distributiebonnen en de dramatische gevolgen die dat had voor een Eindhovens gezin. Een zoon had als kassier, zonder na te denken over de risico’s, de overvallers geholpen. Bij wijze van represaille pakten de Duitsers zijn vader en zuster op en zette hen op transport naar de concentratiekampen. De vader overleefde dat niet, de zuster keerde zwaar getraumatiseerd terug.
Bureau Pees tekende voor de solovoorstelling ‘Moeder van den Berg’. Het verhaal van boerin en weduwe Katrien ‘Trien’ van den Berg-Kerstens, met zeven kinderen, in Wernhout, op een steenworp afstand van de grens met België. In de oorlog bood ze piloten, verzetsmensen, douaniers en andere onderduikers een schuilplaats op haar boerderij. Irma Rens vertolkt de rol van de moeder en dat doet ze met verve en veel overtuigingskracht. Hoewel zij er fysiek anders uitziet dan de echte boerin – zie de oude foto van de aardappel schillende vrouw – heb je als toeschouwer geen moment het idee dat je naar gekunsteld theater zit te kijken.
Geen dramatische ontknoping
Integendeel, vanaf het begin van de voorstelling trekt Irma Rens de bezoeker heel soepel het verhaal in. Hoewel het een monoloog is, beweegt zij dynamisch door de ruimte en weet ze geloofwaardig de wisselende emoties van de boerin uit te drukken. Van vrolijkheid en trots tot diepe angst. De boerin vertelt het verhaal in retrospectief, ze beschouwt de gebeurtenissen met de blik van het heden. Slechts op enkele momenten keert ze terug naar het toen als ze met haar overleden man praat en steun bij hem zoekt.
‘Moeder van den Berg’ kent geen dramatische ontknoping zoals dat in veel oorlogsverhalen wel het geval is. Familie en onderduikers komen, ondanks spannende momenten, veilig de oorlog door. In die zin is dit een atypische oorlogsvertelling. Niettemin is theatermaker Peter Dictus erin geslaagd om een scenario te schrijven met een einde dat toch voelt als een climax. Dat komt door de subtiele opbouw van het spel. Het begint heftig, met het geluid van een vliegtuigcrash en een wolk van mist. Daarna zien we de boerin bezig met haar alledaagse leven, maar allengs ontstaat een beklemmende sfeer met de angst voor verraad. Niet zonder reden, er komen de boerin verhalen ter ore van Duitsers die in het naburige dorp zonder pardon burgers hebben doodgeschoten.
Wat het stuk sterk maakt is dat Irma Rens de boerin neerzet als moeder van een gewoon gezin, trots op haar kinderen, maar ook met zorgen over haar jonge jongens die avontuurlijk zijn ingesteld en het gevaar niet zien. Heel herkenbaar.
Goed of fout?
Toch is haar besluit om onderduikers in huis te nemen geen doordachte keuze. ‘We zijn er gewoon ingerold.’ Maar het ontbreekt haar niet aan een moreel kompas, ze doet vanzelfsprekend het goede. Als geboren Vlaamse heeft zij in de ‘Groote Oorlog 14-18’ aan den lijve ondervonden wat het is om je vrijheid kwijt te raken.
De boerin vindt zichzelf absoluut geen held, maar als toeschouwer krijg je diep respect voor haar durf en standvastigheid. De maatschappelijke waardering volgde overigens pas veel later. In 1982 krijgt Katrien van den Berg het verzetsherdenkingskruis toegekend. Postuum, want ze is dan al vier jaar dood. Ook dat is Nederland.
Het is de impliciete boodschap van ‘Moeder van den Berg’. Je weet niet hoe je als mens zou handelen als je zelf in zo’n onvoorziene situatie terechtkomt, welke keuze je dan maakt. Goed? Fout? Of ergens daar tussenin? Oordeel niet te snel, bekijk het niet zwart-wit, dat is wat de toeschouwer meekrijgt.
Dat sluit aan bij wat Arnoud-Jan Bijsterveld recent in zijn afscheidsrede als hoogleraar van de Universiteit van Tilburg te berde bracht. Hij verdiepte zich de afgelopen vijftien jaar in de oorlogsgeschiedenis van Brabant. Citaat: ‘Nog altijd denken en debatteren mensen en media over het oorlogsverleden – en in het verlengde hiervan ook over andere traumatische geschiedenissen – in het allang achterhaalde frame van goed versus fout. Beter dan ons te fixeren op de schuldvraag is het om ons morele oordeel op te schorten: de vraag die historici zich stellen is niet of mensen goed of fout waren, dader of slachtoffer, maar in welke context en in welke omstandigheden zij tot hun keuzes en daden kwamen. Evenmin als wij nu, konden mensen destijds de consequenties van hun keuzes volledig overzien.’
‘Moeder van den Berg’ is in twee reeksen gespeeld op locatie in Wernhout, telkens uitverkocht. In de stal van de vroegere boerderij, voor de gelegenheid ingericht als een vestzaktheater. Of er nog een reeks volgt, is niet bekend, maar dat zou het overwegen waard zijn. Want het relaas van moeder Van den Berg, aangrijpend verteld door Irma Rens, spreekt tot de verbeelding en is in zekere zin tijdloos en dus altijd actueel. Zo’n opvoering kan ook heel goed in een theaterzaal plaatsvinden.
Voorstelling: ‘Moeder van den Berg’. Spel: Irma Rens. Samenstelling en scenario Peter Dictus. Spelcoaching: Corné van Sprundel, Marleen Hendrickx. Geluidsbeeld en muziek: Sam Dictus. Scenografie, lichtontwerp en vormgeving: Marc Joosen & Lian Verhoeven. Geluidsopnames en -techniek: Bram Schouw. Stemmen: Joris Jochems, Frank de Meijer e.a. Grafische vormgeving: Gijs Martens. Productie: Bureau Pees. Gezien op woensdag 7 mei 2025 op locatie in Wernhout.
www.brabantserfgoed.nl/page/16814/moeder-van-den-berg
Lees de recensie over ‘Steen in mijn mond’ van Matzer op Brabant Cultureel
© Brabant Cultureel 2025
Niet geromantiseerd maar echt puur, prachtig stuk.