Het Design Museum Den Bosch is erin geslaagd om een leerzame en leuke tentoonstelling neer te zetten waarin het begrip tijd vanuit verschillende invalshoeken wordt belicht. Van wetenschappelijk, historisch, geografisch, politiek en economisch tot filosofisch en kunstzinnig.
door Irma van Bommel
‘De tijd van klokken en agenda’s is een abstracte en sociale tijd, iets wat we met elkaar hebben afgesproken om de wereld te kunnen inrichten (…).’ Met deze tekst van filosoof Joke Hermsen uit haar boek Stil de tijd (2010) begint de tentoonstelling ‘Alle tijd van de wereld’. Die gaat over de verschillende manieren waarop de mens probeert grip te krijgen op de tijd. Van het lokaal observeren van de zon en de maan tot het mechanische uurwerk van een klok wat een wereldwijd systeem werd dat uiteindelijk het leven van de mens ging beheersen.
De film duurt vierentwintig uur
Direct bij de ingang staat een klok van Maarten Baas waarbij het lijkt alsof er echt iemand in de klok zit die de wijzers schildert en even later weer wegpoetst (wat in de eerste versies van deze klok ook daadwerkelijk zo was). Even verderop is de film ‘Real Time. Sweepers Clock’ van Baas uit 2009 te zien. Hier zien we twee straatvegers een rij bladeren met vegers opschuiven alsof het een wijzer van een klok betreft. De film duurt vierentwintig uur. Ook de ‘Back to the Future Clock’ (2019) van Joep van Lieshout relativeert het begrip tijd. Van Lieshout doet dat door de wijzers onregelmatig te laten draaien.
Vóór de mechanische klok gebruikte men zandlopers en zonnewijzers om grip te krijgen op de tijd. Maar er blijken ook andere systemen te zijn gebruikt zoals een waterklok die een bepaalde tijdsduur kon aangeven of op gezette tijden iets kon laten bewegen, of een bel kon laten luiden. Op alle continenten waren mensen bezig met de stand van de zon en de maan en de verdeling van de seizoenen volgens een kalender. Europese klokken werden door Europese zeevaarders geïntroduceerd in Azië. Tijdrekeningen werden lange tijd lokaal bepaald. Uiteindelijk werd de Europese kloktijd de wereldwijde standaard met Greenwich (Londen) als nulpunt van waaruit een wereldwijde systeem van vierentwintig tijdzones werd vastgesteld. De wereldwijde standaardisering van tijd had dus alles te maken met het Britse imperialisme.
Een nieuwe jaartelling
Prachtige oude klokken en horloges zijn er te zien evenals sextanten en scheepschronometers voor de scheepvaart, maar het zijn juist de extra wetenswaardigheden die de tentoonstelling interessant maken. Zo wilde de Franse republiek, om af te rekenen met het oude regime, een nieuwe jaartelling beginnen (met ingang van 1792), met ook een andere indeling in maanden en een decimale tijdsaanduiding. Maar dat is hem toch niet geworden.
Tijd heeft ook alles met economie te maken. De klok bleek een manier om controle uit te oefenen op fabrieksarbeiders. Zo lezen we in de tentoonstelling dat leidinggevenden weleens met de klok sjoemelden om arbeiders langer te laten werken. De invoering van de achturige werkdag betekende een verdeling van een etmaal in acht uur werk, acht uur vrije tijd en acht uur slapen. Althans voor mannen. Dat was voor de feministisch activiste Joke Dallinga in de jaren zeventig reden voor het maken van een cartoon. In die tijd verwachtte men van vrouwen dat zij naast een baan ook de zorg voor het huishouden en de kinderen op zich namen. Die verdeling is nu wat gelijkwaardiger.
‘Alle tijd van de wereld’, tot en met 24 augustus 2025 in het Design Museum Den Bosch.
Alle tijd van de wereld | Design Museum Den Bosch
Ook te zien in het museum:
Trans Europa Design Express. Een reis langs vijf designcollecties, tot en met 25 mei
Meer over het Design Museum Den Bosch op Brabant Cultureel
© Brabant Cultureel 2025