Schilderen is bedriegen. Samuel van Hoogstraten, telg uit een van oorsprong Brabants kunstenaarsgeslacht, was er een meester in. Dat blijkt uit de tentoonstelling van zijn werk die is te zien in het Amsterdamse Rembrandthuis. De titel van de expositie laat er geen misverstand over bestaan: ‘De Illusionist, Samuel van Hoogstraten’.
door Camiel Hamans
Samuel van Hoogstraten (1627-1678), weliswaar geboren en overleden te Dordrecht, was een bereisd man. Na eerst in de leer geweest te zijn bij zijn vader Dirk, trok hij na diens dood naar Amsterdam waar hij zijn opleiding vervolgde bij Rembrandt. Vandaar dat deze tentoonstelling in het oude atelier van de meester, het Museum Rembrandthuis, wordt getoond. Van Hoogstraten werkte acht jaar onder Rembrandts leiding. Vervolgens beproefde hij, met succes, zijn geluk in Wenen waar zijn werk bij de keizer in de smaak viel. Hij bezocht Rome en belandde in de zestiger jaren van de zeventiende eeuw in Londen. Ten slotte keerde hij terug naar Dordrecht waar hij naast gevierd en gefortuneerd schilder ook muntmeester werd bij de Munt van Holland. In het jaar van zijn overlijden publiceerde hij een beroemd geworden kunsttheoretisch boek Inleyding tot de hooge schoole der schilderkunst. Zijn zelfportret uit 1677 is als ets voor in dat werk opgenomen.
Perspectiefkast op poppenhuisformaat
Van Hoogstraten was meer dan Rembrandts tovenaarsleerling. Hij was een zinsbegoochelaar, benadrukt de expositie. Aan het begin van de toeschouwersroute staat een tot menselijk formaat opgeblazen perspectiefkast, een kamer waarvan alle wanden, vloer en zoldering zo zijn beschilderd dat het, vanuit de juiste hoek en door het juiste kijkgat bekeken, lijkt alsof er echte stoelen in het vertrek staan, alsof er achterin werkelijk een deur openstaat die een doorkijkje biedt tot de volgende ruimte en alsof er werkelijk een echte jas aan een echte kapstok hangt. De oorspronkelijke kast is door Van Hoogstraten op poppenhuisformaat gemaakt en beschilderd en staat in Londen. Een kopie, eigendom van het Dordrechts Museum, is voor de expositie aan Amsterdam uitgeleend en staat naast de uitvergrote kamer.
In een volgende zaal staat de bezoeker oog in oog met een levensecht brievenbord, een paneel waarop onder linten brieven zijn gestoken, een schaartje, speldenkussen, kam, portefeuille en een parelketting. Alsof iemand deze spullen daar even heeft weggestopt heeft om te voorkomen dat ze anders kwijtraken. Met zo’n brievenbordschilderij wist van Hoogstraten de Weense keizer zo te verrukken dat die het aankocht. Ondanks dat hij zich in eerste instantie gefopt voelde.
Nog steeds in Wenen
Misschien wel Van Hoogstratens beroemdste schilderij is dat van een oude man dat hij ook heeft geschilderd in Wenen en dat zich daarom nog steeds daar in het Kunsthistorisches Museum bevindt. Nu is het als topstuk naar Amsterdam gekomen. Het schilderij lijkt een losstaand stenen venster, met vensterbank en in de diepte een raam, waardoor de oude man zijn hoofd steekt. Zelfs de signatuur lijkt rechtsonder in de steen gekerfd, alsof niet de schilder maar een steenhouwer zijn merk heeft willen achterlaten, SvH 1653. Van Hoogstraten schilderde niet naar de natuur, hij schilderde natuur.
‘De illusionist, Samuel van Hoogstraten’, tot en met 4 mei 2025 in Museum Rembrandthuis, Amsterdam.
© Brabant Cultureel 2025