De kat laat zich in Valkenswaard niet vangen in een aaibaar cliché

In het Nederlands Steendrukmuseum in Valkenswaard is de tentoonstelling ‘Als de kat van huis is’ te zien. Het beestje wordt van alle kanten belicht: van snoezig en aaibaar speeldier tot vinnige jager met duistere kanten. Het geliefde huisdier is er in ieder geval geen cliché. 

door Henk van Weert

Bij het betreden van de tentoonstelling hoor je zachtjes gemiauw van een kat. Het is niet het geluid van de verdwaalde museumpoes, maar de artificiële klank van de Companion Pet Cat, een nauwelijks van echt te onderscheiden robotkat uit 2015. Die nepkat reageert via sensoren op knuffels, bewegingen en aaien en produceert realistische kattenklanken. Miauw! De Companion Pet Cat is onderdeel van een mini-installatie, die verder bestaat uit een oude stoel, een ouderwetse telefoon en wat krukjes van de kringloop. De kat is hier het surrogaat-maatje van oma.

De robotkat Company Pet Cat als gezelschapsdame voor de mens. Foto > Jurgen van Hoof

De definitie behoorlijk opgerekt

De installatie is exemplarisch voor deze expositie. Samenstelster Rachelle van den Broek heeft niet voor een opeenstapeling van zoete poezenwerkjes gekozen, maar voor een breed palet van artistieke uitdrukkingsvormen, waarmee de definitie van lithografische kunst behoorlijk opgerekt wordt. Je komt hier van alles tegen: schilderijen, tekeningen, foto’s, filmpje, nog een nepkat, nog een video, maar ook vormen die wel binnen de definitie van het museum passen, zoals affiches, litho’s, gravures, houtsnedes. Door deze keus fladdert de tentoonstelling lekker alle kanten op.

Jozef Israëls, Het Strijkstertje, 1886.

Dat geldt ook voor de uiteenlopende belichting van het fenomeen kat. Snoezig en vals, jager en huisdier, symbool voor vrouwen, hulpje in de huishouding. De kat is in Valkenswaard bepaald geen eendimensionaal knuffelwezen. In de catalogus bij de tentoonstelling gaat Van den Broek uitgebreid in op het wezen van de kat en de rol van de kat in de kunstgeschiedenis. Katten waren al bij de oude Egyptenaren geziene wezens die door kunstenaars vereeuwigd werden. De Grieken en Romeinen gaven echter geen zier om het beestje.

Otto Dix, Kat, 1959.

Vanaf de twaalfde eeuw stonden katten vooral te boek als demonen die te maken hadden met hekserijen en slechte vrouwen. Ook met de vrouwelijke seksualiteit, een verstrengeling die tot in onze tijd voortleeft. Wie was het ook alweer die sneerde: ‘Grab ’em by the pussy’? Later maakten die vinnige interpretaties van katten plaats voor meer positieve geluiden. De kat is slim, rein, huiselijk en een ware mensenvriend. En vangt ook nog eens wat muizen. Een nuttige lieverd dus.

In vele woonkamers snort de poes

Duivel of heilige, feit is dat de kat in onze tijd een belangrijk dier is. Er leven maar liefst drie miljoen katten in Nederland. Honden hebben getalsmatig grandioos het nakijken. In vele woonkamers snort de poes de dagen aan elkaar. En je houdt van ze, of je haat ze. Ik heb niks met katten. Net zomin als met honden, paarden, goudvissen, gorilla’s, amoeben en ingeblikte tonijnen. Wat ik wel begrijp en waardeer is dat andere mensen een grenzeloze liefde voor katten kunnen opbrengen.

Echte kattendwepers zullen zich goed thuis voelen bij de schilderijen van Henriëtte Ronner-Knip (1821-1909), een van de twee volbloed kattenkunstenaars in deze tentoonstelling. Zij schilderde suikerzoete impressies van poezen, zoals het schilderij ‘Moederpoes en kittens spelend met de vogelkooi’. Ronner-Knip schilderde tot aan haar dood vele van zulke tafereeltjes. Ze verkocht ze voor astronomische bedragen. Tweeduizend gulden voor een Ronner-Knip was geen uitzondering.

Henriëtte Ronner-Knip, Moederpoes en kittens spelend met de vogelkooi. Circa 1890-1909.

De grootmeester van de kattenkunst is de Zwitser Théophile Alexandre Steinlen (1859-1923). Geen enkele kunstenaar heeft katten zo vaak en zo veelzijdig vereeuwigd. Hij maakte duizenden tekeningen, schilderijen, affiches en beelden van huis- en straatkatten en introduceerde de kat in de lithografie. Steinlen’s affiche ‘Tournee du Chat Noir’ is het beeldmerk van de tentoonstelling. Hij maakte het affiche voor het theatercafé Chat Noir in Montmartre. 

Théophile Alexandre Steinlen, affiche Le Chat Noir.

Aan bekende namen geen gebrek

Van hem is nog zo’n fraai affiche te zien, ‘Nestle’s Swiss Milk’. Dat affiche laat een aardige omkering zien. Het is niet de kat die melk uit een schaaltje drinkt, maar een meisje, niet toevallig het dochtertje van Steinlen. Voor de andere kunstenaars op deze vermakelijke expositie is de kat een gelegenheidsonderwerp. Aan bekende namen geen gebrek. Otto Dix, Karel Appel, Sal Meijer, Jozef Israëls, Henri Toulouse-Lautrec, Martien Coppens, ze namen allemaal de kat op de korrel, als hoofd- of bijzaak in een werk.

Théophile Alexandre Steinlen, affiche voor Nestlé’s Swiss Milk, 1895.

De Company Pet Cat blijft er onverstoorbaar onder. Zij kan ook geen contact maken met de andere robotpoes in de tentoonstelling, de PetSter De Luxe, een vroeg product van Silicon Valley uit 1985. Deze PetSter DeLuxe op haar beurt trekt zich niets aan van een nerveuze video pal ernaast. Dat filmpje is gemaakt vanuit de halsband van een kat die over een dak struint. Vanuit dat wiebelig perspectief zie je dat het leven van een alledaagse kat niet zonder gevaar is. De kat verveelt zich geen dag.

PetSter De Luxe, 1985. Foto > Jurgen van Hoof

‘Als de kat van huis is’, tot en met 22 juni 2025 in het Steendrukmuseum, Valkenswaard. Met catalogus.

Beeld voorpagina: ‘aaipoes’ van konijnenhaar. Foto > Hans Lodewijkx

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *