Een bijzondere wereld, vol met buikdansende haremmeisjes, baardige mannen met tulbanden en ranke minaretten. De kunstenaars van het oriëntalisme schetsten in het Westen een verleidelijk beeld van het Oosten. Het Nederlands Steendrukmuseum in Valkenswaard heeft er een tentoonstelling aan gewijd.
door Henk van Weert
Het is een bonte boel in het Steendrukmuseum. Kleurrijke affiches die reizen naar het Nabije Oosten en Nederlands-Indië aanprijzen, illustraties uit Duizend-en-een-nacht, sigarettenreclames met wulpse dames uit een harem. ‘Uit het wonderland’ heet de expositie. ‘De magie van het Oosten’ luidt de ondertitel. Geef je ogen maar eens goed de kost, wil samenstelster Frédèrique van Duppen maar zeggen.
Het is de eerste tentoonstelling van de Belgische kunsthistorica die sinds december 2021 in dienst is van het Steendrukmuseum dat de lithografie is toegedaan. De tentoonstelling beslaat grofweg de periode 1850 tot 1950. “Het Oosten had in die tijd twee gezichten. Je kon er negatief naar kijken, als naar een primitief gebied met andere, mindere morele waarden dan in het Westen, vol met sensualiteit en irrationeel. Maar het Oosten had ook een positieve aantrekkingskracht op mensen die juist het strenge Westen wilden ontvluchten. Zij konden zich goed vinden in de losse sfeer van het Oosten”, zegt Van Duppen (Helmond 1997).
Het oriëntalisme was een stroming in de beeldende kunst die ook in Nederland navolging kreeg, zij het veel minder dan in Frankrijk met zijn vele kolonies. In de tentoonstelling komen met name het Midden-Oosten en Nederlands-Indië aan bod.
“Voor de Nederlandse kunstenaars was Nederlands-Indië natuurlijk een bekend gebied. Het oriëntalisme hier was in die tijd nauw verbonden met het kolonialisme. Ze keken met een imperialistische bril naar mensen die heropgevoed moesten worden naar westerse normen en waarden. Als ze er naartoe reisden, kwamen ze terug met droombeelden. Ze wilden het exotische weergeven wat op den duur leidde tot stereotypen, die het algemene beeld bij het publiek bepaalden. Haremvrouwen, buikdanseressen, rokende mannen, een exotische, spannende wereld. Niet alleen in de beeldende kunst werden zulke stereotypen in stand gehouden, maar bijvoorbeeld ook in de literatuur, met reisverhalen, dagboeken en de verhalen van Duizend-en-een-nacht.”
Illustraties
De conservator ziet twee voorgangers in het Nederlands oriëntalisme: Willem de Famars Testas (1834-1896) en Marius Bauer (1867-1932). Van Duppen: “Testas was de eerste, Bauer de belangrijkste oriëntalist. Testas ging vooral naar Egypte om illustraties te maken voor boeken. Dat zijn met name stadstaferelen in Caïro. Marius Bauer was iemand die heel veel reisde. Marokko, Nederlands-Indië, Egypte, Palestina, China, India, hij ging overal naartoe. Hij maakte rond de eeuwwisseling veel schetsen voor onder meer schilderijen. Bauer is zeker een goede kunstenaar, die internationaal in het oriëntalisme meedeed. Hij heeft een eigen, wat rommelige stijl. Hij maakte ook veel grafisch werk en was medeoprichter van de Nederlandse Etsclub, dus zeker ook relevant voor ons museum.”
De lithografie speelde een flinke rol in het oriëntalisme en dat was voor het Steendrukmuseum de belangrijkste reden om deze tentoonstelling te maken. Er zijn in Valkenswaard mooie affiches te zien waarmee reclame gemaakt werd voor reizen en oosterse producten. “De reclamewereld omarmde deze stroming. Uit het oosten kwamen luxeproducten die met reclame aan de man gebracht moesten worden. In die reclame-uitingen werd steevast het exotische benadrukt.”
Zulke affiches moesten de rijke westerling verleiden om eens een reisje met de Oriënt Express te maken, een boottocht te ondernemen met de Koninklijke Paketvaart Maatschappij of een paar nachten door te brengen in het Bali Hotel op Bali. Heel bekend is de vroegere verpakking van Camel-sigaretten, waarop een kameel bij een piramide te zien is. Zulke reclame-uitingen zijn wel passé, maar de oosterse beelden zijn nog altijd te zien in oudere films zoals Aladdin en tekenfilms.
Hiëroglyfen
Een naam die je niet zo snel zou verwachten is die van de modernist Kees van Dongen (1877-1968). Toch is hij ruim vertegenwoordigd op de expositie. Hij woonde in Parijs, waar het oriëntalisme groot was. “Ook hij maakte reizen naar Egypte en paste in zijn werk elementen toe die hij daar aantrof. We tonen bijvoorbeeld een schilderij van een vrouw die hij vanaf de zijkant schildert met één groot oog, zoals hij gezien had in Egyptische sculpturen en hiëroglyfen. In litho’s toont hij zich geïnspireerd door de Egyptische kunst. Hij heeft ook illustraties gemaakt voor Duizend-en-een-nacht verhalen.”
‘Uit het wonderland’, tot en met 19 februari 2023 in het Nederlands Steendrukmuseum, Valkenswaard. Met catalogus, geschreven door Frédèrique van Duppen.
‘1001 Museumnacht’ op 25 november
Vrijdag 25 november staat het museum van 19.00 – 22.30 uur volledig in het teken van Duizend-en-een-nacht. Er zijn verschillende activiteiten voor jong en oud en leuke winacties, onder het genot van Oosterse muziek, thee en snacks. Arjan den Boer (publicist geschiedenis, architectuur, spoorwegen en affiches) geeft om 20.00 uur een lezing over de rijke historie van de wereldberoemde Oriënt-Express-trein, aan de hand van affiches. Meer informatie op de site van het Steendrukmuseum.
© Brabant Cultureel 2022