Paul, Françoise en Menno de Nooijer vormen een unieke drie-eenheid in de Nederlandse fotografie. Van hen verscheen een liefst 646 pagina’s tellend ‘oeuvreboek fotografie’ dat de periode 1965 tot 2022 bestrijkt. Een vergelijkbaar boek over hun filmwerk verscheen eveneens.
door Joep Eijkens
De in Antwerpen gevestigde uitgeverij Voetnoot staat onder meer bekend van haar fotoboeken op het grensvlak van beeldende kunst en fotografie. Onlangs bracht zij Is Heaven Red? uit, gepresenteerd als ‘oeuvreboek fotografie’ van Paul, Menno en Françoise de Nooijer. Het zeker als een baksteen zo zware, 646 pagina’s tellende boek bevat zo’n zeshonderd foto’s, chronologisch gerangschikt van 1965 tot 2022, plus een inleiding van de hand van Andrea Voigt.
Paul de Nooijer (Eindhoven 1943) werkte ooit als productfotograaf voor kruidenierswinkelketen De Gruyter maar begon al snel naast opdrachten ook autonoom werk te maken. Hij ontwikkelde zich tot een van belangrijkste pioniers van de geënsceneerde fotografie in Nederland en exposeerde in binnen- en buitenland. Het dertiende deel van de prestigieuze serie Monografieën van Nederlandse fotografen werd in 2007 aam hem gewijd.
Als een rode draad door heel zijn vrije werk kun je het scheppen van eigen werelden zien, meestal dicht bij huis.
Naaktheid
In die werelden spelen fantasie, absurditeit, dromen, theater, erotiek en – niet op de laatste plaats – naaktheid een grote rol. De fotograaf heeft daarbij van meet af aan een uitstekend model tot zijn beschikking: zijn eigen vrouw Françoise. Zij is een onuitputtelijke inspiratiebron, een ware muze zonder wie dit oeuvre nooit zou hebben bestaan.
Maar er is nog een andere persoon die essentieel is geworden in de ontwikkeling van het oeuvre en dat is de zoon Menno die al als kleine jongen meespeelt en poseert. Zo doet zich het voor zover ik weet in de Nederlandse fotografie unieke fenomeen voor van een familiecollectief als auteur. Dat geldt overigens ook voor de films van de De Nooijers waaraan een apart ‘oeuvreboek’ is gewijd dat eveneens verscheen bij Voetnoot. Dat boek kreeg als titel Is Heaven Blue?
Vrijheid
Je hoeft maar even door Is Heaven Red? te bladeren om te zien dat zelfportretten van Paul de Nooijer een belangrijke plaats innemen, naast (half)naakte of sexy geklede personen met Françoise op de eerste plaats. Het naakt kan erotisch zijn of glamourachtig, maar staat denk ik vooral voor vrijheid en een ongebonden leven. Mogelijk slaat daar het woord ‘heaven’ in de titel op.
Met z’n tweeën of drieën, soms in gezelschap van vrienden en vriendinnen, zetten de De Nooijers het ene na het andere tableau vivant in elkaar dat vervolgens wordt vastgelegd op vaak met de hand ingekleurde zwart-witfoto’s. In de loop van de tijd wordt ook gewerkt met polaroids, cibachrome en digitale prints. Het zou mij niet verbazen als de vader des huizes bij de opbouw van de scènes vaak optreedt als regisseur, zeker tot de jaren negentig. Moeder is model en producent.
Er wordt vaak in series gewerkt. Mooi is de uit 1979 daterende serie ‘Homage to Muybridge’ waarvoor de dan twaalfjarige Menno model stond en waarbij valt te hopen dat nu niemand aanstoot zal nemen aan de naaktheid van de jongen. Muybridge is overigens niet de enige beroemde fotograaf waaraan gerefereerd wordt in titels. Ook Bill Brandt passeert de revue. Daarnaast lijkt De Nooijer bij zijn naakten soms ook beïnvloed door werk van fotografen als Kishin Shinoyama, Jan Saudek en (vooral) Les Krims met wie hij in 1976 deelnam aan het beroemde internationale fotofestival Rencontres d’Arles.
Raadselachtig
Toen ik op de helft van het boek was aanbeland, dacht ik: en zo gaat het waarschijnlijk verder, met dit verschil dat het drietal steeds ouder wordt, eindigend in 2022. Bij wijze van spreken aan de vooravond van Paul de Nooijers tachtigste verjaardag. Maar is dat wel zo? Ik begon aan de tweede helft en het werk lijkt soms raadselachtiger te worden, theatraler.
Ook voorbeelden van werk in opdracht worden getoond. De serie ‘When on a journey’, in 1983 gemaakt als fotowand voor de Gereformeerde Scholengemeenschap Rotterdam, is een verhaal apart. De serie toont een eigenzinnige reis door de (voornamelijk Westerse) wereldgeschiedenis in zesentachtig zwart-witfoto’s, beginnend met donkere landschappen en eindigend met tv-beelden.
Vanaf 1985 wordt vaak gewerkt met kleurrijke cibachrome E-prints. Ook springen combinaties van beeld en tekst in het oog. Gaat het vrije werk sinds Menno in 1989 ‘op gelijkwaardige basis’ meewerkt, meer de kant op van de beeldende kunst? Daar lijkt het af en toe wel op.
Bruidsjurk
Dat de De Nooijers ondanks de slepende ziekte van de pater familias nog steeds volop aan het werk zijn, blijkt wel uit de diverse opmerkelijke series waar het jaartal 2022 achter staat. Bijzonder vind ik de serie ‘Bye-bye black’. We zien daarin hoe vader en zoon, de eerste gehuld in een bruidsjurk, in een haast rituele ruimte in de weer zijn met het schilderen van dansende figuren op de muren om vervolgens zelf te gaan dansen en uiteindelijk stil te liggen op de vloer. En in de al even theatrale serie ‘Is heaven blue?’ lijkt Paul de laatste adem uit te blazen waarna hij enigszins griezelig transformeert in een foto die door Menno in een koffer wordt gestopt terwijl Françoise de laatste tonen op een jachthoorn blaast.
Inleiding
Bestaat het nu gepubliceerde oeuvreboek vrijwel uitsluitend uit foto’s, het bevat ook een overzicht van exposities, performances, installaties, werk in museumcollecties, prijzen, opdrachten, lezingen, workshops en boeken. Daarnaast is er een inleiding in het Engels en Nederlands van de hand van Andrea Voigt. Zij bezocht de De Nooijers in hun woonboerderij op het Zeeuwse platteland.
Mooi is de passage waarin Voigt het heeft over ‘een leven in het teken van de kunst’: ‘Als ik Paul en Menno vraag of hun werk noodzaak of luxe is, antwoordt de een: “Noodzaak”, terwijl de ander gelijktijdig “luxe” zegt. Vervolgens worden ze het er met elkaar over eens dat het een luxe is om toe te kunnen geven aan de gevoelde noodzaak.’ Uit de tekst van Voigt krijg je de indruk dat het voor Menno niet makkelijk zal zijn om na een halve eeuw intense samenwerking met zijn vader en moeder straks zijn eigen weg op te gaan.
Ten slotte, Is Heaven Red? kan worden ‘gelezen’ als een terugblik op een rijk creatief, familiaal, avontuurlijk en zeer eigen, soms uitgesproken hippie-achtig leven. Het boek laat wat mij betreft daarnaast ook duidelijk zien dat Paul de Nooijer zijn beste, meest verrassende werk maakte in de jaren zeventig. Een strengere selectie van wat daarna komt, was welkom geweest. Dat zou vermoedelijk een sterker en ook minder prijzig boek hebben opgeleverd.
Andrea Voigt (inleiding), Is Heaven Red? De fotografie van Paul, Françoise en Menno de Nooijer. Antwerpen: Uitgeverij Voetnoot 2022, 646 pp., ISBN 9789491738791, pb., € 95,00.
Brabant Cultureel brengt binnenkort een bespreking van ‘Is Heaven Blue?’, een overzicht van het filmoeuvre van de De Nooijers.
Foto voorpagina: Tarzan and Jane at Home, 1976 (detail)
© Brabant Cultureel 2022