column door JACE van de Ven
Om in de sfeer te komen, ga ik er op mijn racefiets naartoe. Raar eigenlijk, denk ik onderweg, dat zaterdag 20 augustus de tweede etappe van de Vuelta 2022 start bij de Citadel in ’s-Hertogenbosch, want dit voormalige fort is na de inname van Den Bosch door Frederik Hendrik gebouwd tegen de Spanjaarden.
Pro of contra Spanje, na bijna vierhonderd jaar is dat vervaagd en grijpt de huidige bewoner van de Citadel, het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC), het bezoek van de Vuelta aan Brabant aan om de website Koersen op karakter (www.bhic.nl/wielrennen) op het wereldwijde web te zetten. Een pracht van een initiatief, want nergens in Nederland is het wielrennen zozeer onderdeel van de cultuur als in Noord-Brabant.
Een duik in de Brabantse wielergeschiedenis, noemt het BHIC de nieuwe site. Aan de basis ervan ligt het boek Hier lag ooit een wielerbaan van journalist Robert van Willigenburg dat al in 2019 verscheen. Van Willigenburg speurde met precisie naar plekken waar in Nederland ooit een wielerbaan heeft gelegen, beschreef die en toonde tegelijk hoe die plek er nu bij ligt. Meestal verwijst daar niets nog naar een wielerbaan. Er staat een supermarkt, nieuwbouw, of er is een weg aangelegd. Slechts een heel enkele keer zie je nog vage contouren in het zand, zoals bij Uden in de buurt van industrieterrein Vluchtoord, waar Belgische evacués tijdens de Eerste Wereldoorlog een wielerbaan aanlegden.
Van de honderdzestig banen in Nederland lag de helft in Noord-Brabant. Robert van Willigenburg bekeek talloze plattegronden en luchtfoto’s, websites van heemkundekringen en scans uit archieven. Op een kaart op de nieuwe wielersite van het BHIC zie je waar de Brabantse banen hebben gelegen. Er zijn gouden wielerbanen waar grote wedstrijden werden verreden, zilveren waarop wielerclubs regionale koersen organiseerden en bronzen, kleine baantjes met nauwelijks meer dan lokale uitstraling. Zilveren en bronzen banen hadden meestal een ondergrond van aangestampt zand. Er waren zoveel wielerbanen omdat sinds 1905 wedstrijden op de openbare weg waren verboden. Na de Tweede Wereldoorlog mocht er wel op straat gekoerst worden en verdwenen de banen in rap tempo. Allemaal.
Koersen op karakter is zelfs door een digibeet als ik te bedienen. Als je de site oproept, zie je de kaart van Noord-Brabant met trefwoorden als ‘wielrenners’, ‘verdwenen wielerbanen’, ‘Brabantse wielerhistorie’, ‘tijdlijn’, ‘foto’s’, ‘films’ en ‘rondes’. Wie deze trefwoorden aantikt vindt allerlei extra informatie, vaak fraai geïllustreerd. En het houdt niet op met het verleden, dat gaat naadloos over in het heden. Wil je iets meer weten over onze Luiksgestelse baancoryfee Harrie Lavreysen, je vindt hem even makkelijk terug als Wim van Est of Wout Wagtmans.
Hoewel? Koersen op karakter is niet klaar. Verleden en heden kennen nog volop hiaten en daarbij kan de bezoeker van de site zelf helpen. Mist die iemand of iets dat echt niet mag ontbreken? Laat hij of zij melden wie of wat dat is, het liefst met documentatie en illustratie, maar desnoods zonder. Marilou Nillisen, redacteur van de site, zorgt ervoor dat het ingestuurde verhaal een mooi plekje krijgt. Stuur je aanvulling naar info@bhic.nl, t.a.v. Marilou Nillesen,
Op de terugweg van de Citadel ga ik met een omweg vanwege de schoonheid van de route door het Bossche Broek en zoveel mogelijk langs Sint Michielsgestel, Boxtel en Esch af, richting Tilburg. Tussen Esch en Boxtel fiets ik over de Renbaan. Shit, denk ik, de in Boxtel geboren dichter Albert Megens heeft me ooit verteld dat hij aan deze straat geboren is en dat het weggetje zo heet omdat er vroeger een wielerbaan was, eentje van aangestampt zand, zoals de meeste bronzen banen die op de site van het BHIC vernoemd worden.
Thuisgekomen zoek ik meteen de Renbaan in Boxtel op, maar hij komt niet voor in het overzicht. Aha, de eerste aanvulling van mijn kant zal binnenkort richting BHIC gaan. Of, nog beter, ik vraag Albert Megens om iets over de Renbaan te schrijven. Hij weet er vast meer van dan ik en om mijn Oblomovachtige reputatie geen schade te berokkenen doe ik het best niet al teveel.
Bij mijn zoektocht naar Boxtelse wielerbanen stuit ik wel op Rapide, een baan in het Molenwijkpark daar. Dat park werd in 1934 aangelegd in het kader van werkverschaffing aan werklozen. De oorspronkelijke zand/leembaan werd een jaar later bedekt met planken op dwarslatten, waardoor een spiegelgladde velodroom ontstond waar menige gemeente in Noord-Brabant jaloers op kon zijn. Er werden dan ook wedstrijden van belang op gehouden. Toch werd die baan in december 1940 gesloopt. De planken vloer bracht veel geld op, want hout werd tijdens de oorlog schier onbetaalbaar.
Dat van die houtprijs, dat kom je dan weer aan de weet via Koersen op karakter, want de site laat het niet bij wielerweetjes alleen. Hij geeft een brede inkijk in het sociaal-culturele leven van de Brabander tussen de twee wereldoorlogen, zoals een religieuze site of een site over arbeid in die jaren dat ook had kunnen doen. “Voor veel Brabanders uit armere gezinnen was de fiets in de vorige eeuw – letterlijk en figuurlijk – hét middel om aan het harde bestaan uit hun streek te ontsnappen”, verklaart het BHIC. Men geeft onder anderen ‘Kwatta-Jantje’ Pijnenburg als voorbeeld. Hij verkocht als jongen chocoladerepen op de TWEM (Tilburgs Wieler- en Motorbaan), droomde daar van een eigen carrière als wielerheld en maakte die droom waar. Van hem is op de site bijvoorbeeld een filmpje te zien van zijn huwelijk met Maria Bierens in 1934. Heel Tilburg staat zwart van het volk om daar getuige van te zijn. Om maar de impact aan te geven die het wielrennen in die tijd in Noord-Brabant had.
Nog even deze column doorlezend voordat die naar de redactie gaat, bedenk ik dat de Renbaan bij Boxtel best niet opgenomen zou kunnen zijn, omdat het hier geen arena betrof, maar een recht stuk pad van Boxtel richting Esch. Misschien waren dit soort paden er wel meer in Brabant en bestonden er naast gouden, zilveren en bronzen ook nog blikken wielerbanen.
En dan is er natuurlijk de vrouw. Die hield zich in de tijd van de wielerbanencultuur bezig met het wassen van de kleding van haar man, met vitaminerijk eten voor hem bereiden en alleen voor de kinderen zorgen als hij weer eens aan het koersen was. Sinds de Joekel van Boekel en de Vlugge Vos uit Meeuwen hebben we in Noord-Brabant ook wielerheldinnen. En niet de minsten.
La Vuelta 2022, de Ronde van Spanje, is drie dagen in Nederland: 19, 20 en 21 augustus. De tweede en derde rit worden in Noord-Brabant verreden. De tweede begint bij de Citadel in ’s-Hertogenbosch en de derde start en finisht in Breda.
Koersen op karakter (BHIC)
© Brabant Cultureel 2022
Het zou interessant zijn als er een studie werd geschreven die aangeeft wat de psychologische, maatschappelijke en religieuze motieven waren van de katholieke elite om het wielrennen (in Brabant) te bevorderen. Dat zou ook een verklaring geven voor het fenomeen dat de helft van de wielerbanen in Nederland in Brabant lagen en er veel wielerhelden uit Brabant kwamen.