Column door JACE van de Ven
Wie tegenwoordig vanaf de richting Eindhoven/Den Bosch het centraal station van Tilburg nadert, ziet, als hij aan de rechterkant uit het raam kijkt een kunstwerk, een aforisme, uitgevoerd in door Theo van Doesburg ontworpen, schreefloze letters. Komend vanuit Breda moet je uiteraard naar links kijken. Dan zie je een tekst in neonlicht. Niet schreeuwend als een reclame maar bijna intiem, ook al is de afgebeelde zin liefst zeventig meter lang en zijn de tekens allemaal hoofdletters. DE WERELD VAN HEDEN RAAST DOOR IN DADA’S VOETSPOOR, staat er op het dak van enkele gebouwen van de voormalige spoorwerkplaats. En achter die zin in kleinere letters: Antony Kok.
Antony Kok was een van de minder bekendere namen achter kunststroming De Stijl. Hij werd in 1882, geboren in Rotterdam en woonde van zijn 26ste tot zijn 70ste in Tilburg waar hij spoorbeambte was en Theo van Doesburg, de onvermoeibare initiator en motor achter De Stijl, leerde kennen. Hoe dat zo kwam? Van Doesburg was tijdens de Eerste Wereldoorlog enige tijd als soldaat nabij Tilburg gelegerd en raakte in Tilburg bevriend met Kok die een kunst- en cultuurkenner was en piano speelde. Van Doesburg zette Kok ertoe aan om artikelen over kunst te schrijven in het blad De Stijl en om dadaïstische klankgedichten te maken. Samen met Van Doesburg was Kok ondertekenaar van de twee manifesten die De Stijl uitbracht en Kok bleef Van Doesburg zijn leven lang steunen als klankbord bij het scherp stellen van ideeën en als mecenas.
Is De Stijl dan in Tilburg ontstaan? Dat beweren is een beetje overdreven. Toen de beweging in 1917 in Leiden werd opgericht was Van Doesburg al twee jaar uit Tilburg weg, maar in Tilburg had hij in 1915 samen met Kok al avonden georganiseerd waar hun nieuwe ideeën over kunst aan bod waren gekomen. Alles moest anders, vonden zij, de kunst moest moderne techniek en sociale veranderingen omarmen. Kunstenaars die niet anders van plan waren dan tot zichzelf beperkte ervaringen uit te drukken ‘zijn ten eenenmale ontoereikend en onmachtig om de collectieve ervaringen van onzen tijd tot uitdrukking te brengen’. De Stijl riep op tot een ‘constructieve eenheid van inhoud en vorm’.
Al snel hebben de onderscheiden kunstenaars die met De Stijl te maken hebben gehad, onder wie Mondriaan, die uitgangspunten op geheel eigen wijze ingevuld, zoals het kunstenaars betaamt, maar dat betekende niet dat de oorspronkelijke ideeën van De Stijl niet een hele grote invloed hebben gehad op de ontwikkeling van de kunst in de twintigste eeuw. Het is legitiem om de poging om de kunst te herrijken, die De Stijl was, te blijven onderzoeken en daar mag Tilburg best bij betrokken worden. Mogelijk zijn de ideeën van De Stijl er in eerste instantie ontkiemd en waar niets ontkiemt, zal niets groeien. De verwantschap tussen De Stijl en Tilburg lijkt me groter dan de verwantschap tussen Vincent van Gogh en Tilburg. Op die verwantschap laat de stad zich graag voorstaan, omdat Vincent er anderhalf jaar op de middelbare school heeft gezeten. Er is in Tilburg zelfs een Vincents Tekenlokaal, volkomen gratuit, omdat alles er op wijst dat Vincent tijdens zijn adolescentenjaren nog niet tekende of schilderde, laat staan in Vincents Tekenlokaal.
De verwantschap tussen Tilburg en De Stijl is groter dan die tussen Tilburg en Van Gogh
Ter adstructie bij de onthulling van het aforisme van Kok bij Station Tilburg is er in de nabijgelegen LocHal een expositie te zien rondom De Stijl en Dada en de invloeden van de Stijlbeweging wereldwijd. Behalve originele nummers van het tijdschrift De Stijl, foto’s, folders en uitnodigingen van destijds en het monogram dat Theo van Doesburg voor zijn vriend Antony Kok ontwierp, is er veel aandacht voor typografie, onder meer zijn door Van Doesburg ontworpen lettertypes te zien.
Hoe groot de invloed van De Stijl was en hoeveel navolging de beweging kreeg wordt zichtbaar gemaakt aan de hand van tal van objecten, variërend van schalen, lampjes en kastjes tot kinderspeelgoed.
Naast De Stijl is er aandacht voor de in Zürich ontstane dadabeweging die dankzij Doesburg en Kok in het begin van de twintigste eeuw in Tilburg voet aan de grond kreeg. Dada is een artistieke bespotting van het artistieke zou je kunnen zeggen, elke dadaïst kent zijn eigen ratio en het zal hem worst wezen wat een rationalist rationeel vindt. Niet raar dat Dada ontstond tijdens de Eerste Wereldoorlog toen de op de ratio gebaseerde voouitgang door de verlichting op het slagveld bloedig in elkaar geslagen werd. Naast absurdisme en nihilisme heeft Dada volgens mij ook altijd enig cynisme bij zich, dunkt me.
In die zin lees ik het aforisme van Kok in Tilburg: DE WERELD VAN HEDEN RAAST DOOR IN DADA’S VOETSPOOR. Ik zie Don Quichote op een hobbelpaard op kop gaan van een menigte mensen die in bewondering naar hem opkijkt. “Volg mij”, roep de Ridder van de Droevige Figuur en vol enthousiasme doet iedereen dat, zonder ook maar het flauwste benul te hebben waarheen de reis leidt. Of is het Poetin daar op dat paard met die vergiethelm op zijn kop en zijn die mensen die hem volgen, lijken en verminkten? In Dada’s voetspoor is alles mogelijk. Elke treinreiziger zal bij het lezen van het aforisme van Kok zijn eigen gedachten hebben.
In Dada’s voetspoor is alles mogelijk
Het aforisme van Kok is een geslaagd kunstwerk. Behalve een expositie hoort er ook een digitale toer bij: In de Sporen van De Stijl. In deze wandeling nemen de dichters Serge van Duijnhoven en Esther Porcelijn je mee langs de belangrijkste plekken in het hartje van Tilburg, waar spraakmakende ontmoetingen plaatsvonden tussen de voormannen en -vrouwen van De Stijl en ideeën werden uitgebroed. Via QR-codes kan de route gratis worden gelopen.
Ter extra informatie: initiator van het plaatsen van het aforisme van zeventig meter in Tilburg is Stichting De NWE Stijl@Tilburg. Ontwerper van het lichtkunstwerk is grafisch ontwerper Jac de Kok i.s.m. Marieke van der Schaar. De expositie in de LocHal duurt nog t/m 12 mei en is dagelijks gratis te bezoeken, openingstijden ma t/m vr 0.800-22.00; za 09.00-17.00; zo 12.00-17.00 uur. Op www.destijltilburg.nl is meer te vinden over het een en ander.
© Brabant Cultureel 2022