Veel steden hebben al een historische atlas die de ruimtelijke geschiedenis in beeld brengt, van strikt wetenschappelijk tot bedoeld voor een breed publiek. Breda kreeg nu een atlas die duidelijk op dat brede publiek mikt, maar die wel door zeer deskundige auteurs is gemaakt. Het succes was er meteen. De eerste druk is uitverkocht.
door Lauran Toorians
Het is in het huidige landschap vaak moeilijk te zien hoe bepalend de landsverdediging lang is geweest bij de inrichting daarvan. Enkele eeuwen lang was die verdediging gebaseerd op water en op een flink aantal vestingen, versterkte steden. De essentie was dat door zoveel mogelijk aaneengesloten, laaggelegen gebieden onder water te zetten (inundatie) een invaller kon worden tegengehouden, of tenminste ernstig vertraagd. Steden in deze linies en ook andere grote steden werden beschermd door vestingwerken die enerzijds zelf een enorm ruimtebeslag hadden en anderzijds deze steden belemmerden in hun groei. Bij de droge doorgangen en bij essentiële sluizen en dergelijke waren er forten. En rond al deze vestingen en forten waren schootsvelden die in de loop van de tijd steeds groter werden. Die schootsvelden moesten vrij blijven van permanente bebouwing en boompartijen die het zicht belemmerden.
Vestingwet
Het inzicht dat deze manier van verdedigen niet langer werkte, kwam feitelijk pas bij de Duitse inval in mei 1940. Met uitzondering van de Grebbeberg werden de linies toen vrijwel moeiteloos door de Duitsers overlopen. En de bommenwerpers vlogen er overheen. Breda was zo’n vestingstad die in 1830 nog in staat van verdediging was gebracht uit angst dat de opstandige Belgen de stad zouden belegeren. De Frans-Duitse Oorlog van 1870 maakte duidelijk dat het anders moest, maar in feite bleef ook in de Vestingwet van 1874 het idee van inundaties en vestingen intact – nu met de vesting van Amsterdam als laatste redmiddel. Wel werd een aantal ‘werken’ overbodig verklaard waardoor die steden hun vesting konden ontmantelen en lucht kregen. Breda hoorde daar niet bij. Hier maakte een wijziging in de Vestingwet pas in 1868 een einde aan. Twee jaar laten had de stad haar stadspoorten al gesloopt. De Vestingwet zelf bleef van kracht tot in maart 1938, twee jaar voor de Duitse inval.
Van de vestingstad die Breda ooit was resteert nog slechts een singel
Dat de vesting Breda pas relatief laat werd opgeheven, kwam niet alleen door de nabijheid van de grens met België. In Breda was ook toen al de KMA gevestigd en het stadscentrum werd ook binnen de vesting aan alle kanten omgeven door militaire terreinen. De invloed van defensie was dus groot. Dat is ook nog lang zo gebleven. Pas in de jaren 1990 kwam het grote terrein van de Chassé-Kloosterkazerne vrij voor stadsontwikkeling. Al eerder, in de negentiende eeuw, was de vesting geslecht en ontstonden er nieuwe woonwijken, ruimte voor industrie en parken rondom het oude centrum. Anders dan veel andere steden, waar delen van de vesting intact bleven en nu toeristisch worden uitgebuit, herinnert in Breda alleen de singel nog aan deze verdedigingswerken.
Schimmig
Ook in de middeleeuwen was Breda al een ommuurde stad met stadspoorten. De Grote Kerk die daar bovenuit torent, kwam tot stand in de vijftiende eeuw. De bouw begon in 1410 en de toren werd voltooid in 1509. Deze kerk had op dezelfde plek twee oudere voorgangers en wanneer de eerste werd gebouwd, is niet met zekerheid bekend. Ook blijft schimmig hoe de stad ontstond. Vanaf ongeveer 1125 is er sprake van heren van Schoten (bij Antwerpen) en Breda en zij zullen hier een eerste burcht hebben gebouwd waarbij de stad ontstond. De nieuwe Historische atlas van Breda draait hier een beetje omheen. We lezen wel over deze heren, de latere inlijving door de hertog van Brabant en de splitsing in de heerlijkheden Breda en Bergen op Zoom, maar het wie, wat, waar, wanneer en waarom van de stadsstichting blijft onbesproken. We weten het gewoon nog niet goed genoeg, maar dat blijft ongezegd.
Aan de samenstellers van deze atlas ligt dat niet, dat zijn gerenommeerde historici die al een groot deel van hun leven bezig zijn met de geschiedenis van deze stad en ook elders hun sporen hebben verdiend. Er is simpelweg weinig bekend over die vroegste periode van Breda als middeleeuwse stad. De beschikbare literatuur is nogal oud en gedateerd en het archeologisch onderzoek dat in de afgelopen decennia in de binnenstad is gedaan, wacht nog op een synthese.
Zwijger
Wel is er veel aandacht voor de landschappelijke inbedding en de relatie tot de omliggende dorpen. Een ook de opkomst van stedelijke voorzieningen op het gebied van bestuur, (armen)zorg en parochies en kerkelijke instellingen komt aan bod. Uiteraard is er aandacht vor het kasteel, waar ooit Willem van Oranje thuis was, de Zwijger. Overigens geen voorvader van onze koning, zoals wordt gezegd, wel een verre verwant. In de periode dat de Nassaus in Breda hof hielden, was de stad een magneet voor edellieden die er ook huizen bouwden en die luxe naar de stad brachten. De Tachtigjarige Oorlog bracht dan weer verschillende belegeringen en overgaves, met alle ellende van dien.
Voor Bredanaars zal deze atlas vooral veel herkenbaarheid brengen in de beschrijvingen van de opkomst en ondergang van nijverheid en industrie, grote kazernes en wellicht meer inzicht bieden in de lay-out van het stadscentrum. Naast kaarten zijn er veel foto’s die daarbij houvast bieden. De eerste pagina’s van de atlas zijn gewijd aan de archeologie van prehistorie en de Romeinse periode. Die gaan meer over het grotere gebied rondom de stad en zullen vooral voor de fijnproevers zijn. Het gaat deels om opgravingen die landelijk aandacht trokken, maar voor de stadsgeschiedenis in strikte zin draagt dit weinig bij. Daarvoor willen we de middeleeuwse archeologie van de binnenstad zien.
Ton Kappelhof, Karel Leenders, Jan Willem Messer & Paul Klep (red.), Historische Atlas van Breda. Woudrichem: Pictures Publishers 2021, 114 pp., ISBN 978-94-92576-43-9, hb, € 27,50.
De eerste druk van deze atlas was snel uitverkocht. Een tweede druk is in voorbereiding en verschijnt half februari 2022. Let daarvoor op de site van de uitgever: www.picturespublishers.nl
© Brabant Cultureel 2021