Vincent van Gogh is bij het grote publiek vooral bekend om zijn schilderijen. Maar zoals zijn honderden brieven laten zien was hij ook een erudiet en begenadigd schrijver. Onder de titel ‘Troost voor bedroefde harten’ is er nu een bloemlezing verschenen die een beeld schetst van de intrigerende ‘mensch’ Van Gogh.
door Emmanuel Naaijkens
In 1879 verbleef Vincent van Gogh (1853-1890) enige tijd in de Borinage, de streek in Wallonië waar talloze kolenmijnen waren. Van Gogh, domineeszoon, woonde daar tussen de mijnwerkers omdat hij hen het woord van God wilde brengen. Zijn aspiraties als schilder stonden toen op een laag pitje. Hij was zeer begaan met het lot van de plaatselijke bevolking die veelal in bittere armoede leefde.
Oom Tom
In een brief van juni dat jaar aan zijn broer Theo schrijft Vincent in sprekende beelden wat hij daar waarneemt. Eén passage valt, met de blik van nu, op. ‘Lees tegenwoordig veel in de Negerhut – er is nog zooveel slavernij in de wereld – en in dat verwonderlijk schone boek wordt die zoo zeer gewichtige zaak besproken met eene wijsheid, met eene liefde, en een ijver en belangstelling voor het waarachtig welzijn van arme verdrukten, dat men er onwillekeurig telkens weer op terugkomt en er telkens meer in vindt.’ Met de Negerhut bedoelt hij natuurlijk Uncle Tom’s Cabin van Harriet Beecher Stowe uit 1852, in het Nederlands curieus vertaald als De Negerhut van Oom Tom. Een woord waar vandaag de dag, mede door de Black Lives Matter-beweging, een taboe op rust.
‘Het is een sombere plek en bij t’eerste gezigt heeft alles in den omtrek iets akeligs en doodsch. De arbeiders aldaar zijn meestendeels lieden vermagerd en verbleekt door de koorts en zien er vermoeid en uitgemergeld uit, verweerd en vroegtijdig verouderd, de vrouwen vaal en verlept evenzeer over ’t algemeen.’
> Vincent van Gogh aan Theo van Gogh, tussen 1 en 16 april 1879
Als koloniale mogendheid had Nederland in 1863 officieel de slavernij in Suriname afgeschaft, al was het effect daarvan pas tien jaar later zichtbaar. Dat Van Gogh slavernij als moreel verwerpelijk van de hand wees, illustreert zijn compassie met de ‘verworpenen der aarde’. Maar zeker zo belangrijk is zijn observatie dat door de waarachtige manier waarop Harriet Beecher Stowe de geschiedenis van Oom Tom heeft opgeschreven, zij erin is geslaagd de aandacht te vestigen op de ongelofelijke misstand van de slavernij. In diezelfde brief probeert Van Gogh onder woorden te brengen wat kunst is en wat de rol van de kunstenaar, een zoektocht die vaker terugkomt in zijn brieven.
Keuze
Bovenstaande brief is niet opgenomen in de recent verschenen bloemlezing Troost voor bedroefde harten, een selectie van zesenzeventig van zijn, volgens de samenstellers, mooiste brieven. Voor zover bekend schreef Van Gogh er 820, vooral aan zijn innige broer Theo. De keuze is gemaakt door Nienke Bakker, Leo Jansen en Hans Luijten. En dat is geen toeval, zij stonden in 2009 aan de wieg van Vincent van Gogh. De brieven. Een zesdelige wetenschappelijke uitgave waarin de brieven, door de schilder soms voorzien van tekeningen, aan een minutieus onderzoek zijn onderworpen.
De eerste brievenverzameling werd in 1914 bezorgd door Jo van Gogh-Bonger, weduwe van Theo en dus schoonzus van Vincent. Zij had de brieven al in 1889 in een bureaulade van hun appartement gevonden en besefte onmiddellijk hoe waardevol de inhoud ervan was. Toch hield zij de vondst bewust jarenlang geheim. In het voorwoord van Vincent van Gogh. Brieven aan zijn broeder schrijft zij daar het volgende over. ‘Het zou een onbillijkheid zijn geweest jegens den doode belangstelling te wekken voor zijn persoon, eer het werk waaraan hij zijn leven gaf, erkend werd en gewaardeerd zooals verdiende.’ Was zijn reputatie als kunstenaar na zijn zelfverkozen dood nog gering, een kwart eeuw later was Vincent van Gogh een gevestigde naam in kringen van kunstliefhebbers.
‘Er zijn zoveel mensen, vooral onder onze vrienden, die denken dat woorden niets voorstellen. Integendeel, nietwaar, het is even interessant en even moeilijk om iets goed te zeggen als om iets te schilderen.’
> Vincent van Gogh aan Emile Bernard, 19 april 1888
In 1952 verscheen een uitgebreidere uitgave van Van Goghs brieven – letterlijk pennenvruchten in een kriebelig handschrift – onder de titel Verzamelde Brieven van Vincent van Gogh. Bezorgd door dr. Vincent Willem van Gogh, zoon van Theo en Jo, en dus neef van de schilder. In 1973, bij de opening van het Van Gogh Museum in Amsterdam, verscheen een heruitgave. Naar ik mij herinner uit die tijd veroorzaakte die publicatie een kleine hype, mede door de solovoorstelling Een zekere Vincent van acteur Jules Croiset, die de schilder op het toneel treffend portretteerde aan de hand van de correspondentie tussen Vincent en zijn broer Theo.
Verpletterend
Ik las de brieven van Vincent toen ik nog op de middelbare school zat en ze maakten een verpletterende indruk op me. Een man die zo openhartig en met veel zeggingskracht over zichzelf schreef, over zijn zielenroerselen en over zijn worstelingen met het leven, over zijn plek buiten de burgerlijke samenleving, dat sprak enorm tot mijn verbeelding. Niet dat ik alle brieven had gelezen, bij lange na niet, want Verzamelde Brieven bestond uit twee delen van in totaal een kleine tweeduizend dichtbedrukte pagina’s.
‘Evenzeer als ieder ander heb ik behoefte aan betrekkingen van vriendschap of genegenheid of vertrouwelijken omgang en ben niet als een straat-pomp of lantaarnpaal hetzij uit steen of ook uit ijzer vervaardigd…’ > Vincent aan Theo, 1879
Zou ik een halve eeuw later diezelfde sensatie beleven met de bloemlezing Troost voor bedroefde harten? Nee, dat niet, maar het is wel een zeer aangenaam weerzien geworden. Want wat Vincent aan zijn broer te vertellen heeft, laat de lezer nog altijd niet onberoerd. Zijn taalgebruik is net zo krachtig en veelzeggend als zijn tekeningen en schilderijen. Zijn brieven staan vol met mooie beeldspraak zoals deze zin: ‘Wat de rui is voor vogels, de tijd waarin zij hun veren verliezen, dat zijn de tegenslag of het ongeluk, de moeilijke tijden voor ons mensen.’
De brieven en het schilderij zijn aan te klikken en worden groot getoond in een aparte tab.
De bloemlezing is chronologisch opgebouwd en daardoor volg je als lezer Vincent op zijn levenspad, alsof je op zijn schouder meereist. Alle bekende belevenissen en verblijfplaatsen, waaronder Zundert, Etten, Nuenen en zelfs ’t Heike (St. Willebrord) passeren de revue. De bloemlezing is bovendien per periode voorzien van een heldere toelichting waarin het leven van Vincent in een notendop wordt geschetst; zijn complexe karakter en de moeilijke omstandigheden waaronder hij leefde. Illustraties, vaak schetsen, uit de brieven, foto’s van familie en schilderijen en een handig register completeren het geheel.
Toegankelijk
Met deze fraaie bloemlezing maken de drie samenstellers de denk- en gevoelswereld van Van Gogh toegankelijk voor een groot publiek. En voor wie daar niet genoeg aan heeft, is er nog de website vangoghletters.org waar alle brieven zijn te raadplegen: de originele brieven in facsimile en het resultaat van het onderzoek van de wetenschappers.
Een korte opmerking over de weergave van Van Goghs teksten door de samenstellers. Zij laten de oorspronkelijke tekst goeddeels in stand, maar ze hebben wel gekozen voor herspelling (geen hertaling) om de hedendaagse lezer tegemoet te komen. Dat is begrijpelijk, maar wel een beetje jammer, want het haalt een stukje van de authenticiteit weg. Vincent spreekt zijn broer bijvoorbeeld aan met U (hoofdletter) en in de bloemlezing werd dat een kleine letter. Omwille van de leesbaarheid is de schrijfwijze van woorden als ganscher, uitgewischt, zoodoende, vereeniging, menschen, beteekenis, pleizier en gelukwenschen gemoderniseerd, maar daarmee verdwijnt ook iets van de sfeertekening.
Maar dit is slechts een kleine kanttekening bij een boek dat zeer aanbevelenswaardig is voor wie meer over de intrigerende en unieke ‘mensch’ Van Gogh te weten wil komen.
Nienke Bakker, Leo Jansen & Hans Luijten; Troost voor bedroefde harten. Amsterdam: Prometheus 2020, 432 pp., ISBN: 9789044646467, pb., € 22,50.
© Brabant Cultureel 2020
Expositie in Van Goghmuseum
In het Van Gogh Museum in Amsterdam is tot en met zondag 10 januari 2021 de expositie ‘Je liefhebbende Vincent’. Van Goghs mooiste brieven te zien. Vanwege hun kwetsbaarheid en lichtgevoeligheid worden de brieven zelden getoond. In de tentoonstelling zijn circa veertig brieven te zien, alle uit de collectie van het Van Gogh Museum. Daarnaast zijn er eenentwintig schilderijen en tekeningen uit de collectie van het museum te bewonderen en twee schilderijen in bruikleen uit particuliere collecties: Landschap met overhangende bomen (1883) en Veld met een ploeger (1889). Beide schilderijen worden voor het eerst getoond naast de brief met de bijbehorende schets.
Ook voor het eerst is de brief te zien die de Vincent van Gogh Stichting afgelopen juni op een veiling kocht voor 210.000 euro. De brief is in 1888 geschreven door Van Gogh en Paul Gauguin samen. Beurtelings doen zij verslag aan hun kunstenaarsvriend Emile Bernard van hun gezamenlijke verblijf in het Gele Huis in Arles en hun visie op de kunst.
Hieronder een gesproken brieffragment van brieven die ook op de tentoonstelling Je liefhebbende Vincent. Van Goghs mooiste brieven te zien en te horen zijn. Meer fragmenten te beluisteren op https://www.vangoghmuseum.nl/nl/bezoek/tentoonstellingen/van-goghs-mooiste-brieven/luisterbrieven
Minstens zo interessant zijn de brievenpodcasts; Nederlandse schrijvers, acteurs en muzikanten lezen voor uit de beroemde brieven van Vincent van Gogh en vertellen wat haar of hem persoonlijk raakt. Ter gelegenheid van de tentoonstelling Je liefhebbende Vincent verschijnen de komende weken nieuwe afleveringen van de brievenpodcast.
Te beluisteren op https://www.vangoghmuseum.nl/nl/kunst-en-verhalen/kunst/vincent-van-gogh/podcast