‘Ooggetuigen van strijd’ heet de expositie in het Van Abbemuseum, maar is zeker geen documentaire expositie. En niet alle kunstenaars in de tentoonstelling waren letterlijk ooggetuigen, maar maatschappelijk of politiek geëngageerd zijn zij wel te noemen. Voor het eerst plaatst het Van Abbemuseum werken van geëngageerde kunstenaars uit de eigen collectie in een historisch perspectief, met een bruikleen van prenten van Hogarth en Goya.
door Irma van Bommel
Bij de presentatie voor de pers enkele dagen voor de opening van de expositie Ooggetuigen van strijd zegt directeur Charles Esche ‘dat het de frustratie van musea van moderne kunst is dat ze alleen moderne kunst laten zien. Dat geldt ook voor het Van Abbemuseum. We zien steeds meer lijnen naar eerdere perioden in de kunstgeschiedenis en we zien ook steeds meer lijnen naar andere vakgebieden zoals design en volkenkunde’.
Het Van Abbemuseum heeft een voorkeur voor maatschappelijk en politiek geïnteresseerde kunstenaars en toont nu werk uit eigen collectie van onder meer Constant, Joseph Beuys en Marlene Dumas in combinatie met prenten van de Britse kunstenaar William Hogarth (1697-1764) en de Spaanse kunstenaar Francisco José de Goya y Lucientes (1746-1828). De bruiklenen van deze prenten zijn afkomstig van The Whitworth Art Gallery in Manchester. Het Van Abbe wil in de toekomst vaker kunst uit eigen collectie tonen in relatie met kunsthistorische klassiekers.
De titel Ooggetuigen van strijd roept de verwachting op dat het gaat om documentaire beelden, maar dat is niet het geval. De filosoof Walter Benjamin zei: ‘Kunst gaat niet over wat echt gebeurt. Het zijn interpretaties daarvan’, licht Esche toe.
De expositie opent met een groot schilderij van de Eindhovense beeldend kunstenaar Stijn Peeters (1957). Het heeft als titel Our Times Moralized en is ondermeer geïnspireerd op de prent Southwark Fair van Hogarth. Het Van Abbe had geen beter werk als ‘openingsnummer’ kunnen kiezen, omdat het zo treffend de oude kunst verbindt met hedendaagse kunst. En ook omdat Peeters met zijn werk maatschappelijke en politieke misstanden aan de kaak stelt. De betreffende prent van Hogarth hangt hier niet, maar Peeters heeft een compilatie van voorstudies (kunstwerkjes op zich) naast het schilderij gehangen en daar zit zijn interpretatie van de prent Southwark Fair bij. Die voorstudies geven een beeld van hoe Peeters te werk gaat. Oude schilderijen en nieuwsfoto’s dienen als inspiraties voor houdingen, gebaren, gezichtsexpressies en composities voor zijn eigen werken. Als je goed kijkt zie je ook Het vlot van de Medusa van Théodore Géricault terug in zijn werk.
‘Beer Street’ van William Hogarth, ook uit 1751. © The Whitworth Art Gallery / University of Manchester
Een ander werk in de eerste zaal is van Michal Heiman. Ook hij ‘leent’ foto’s en schilderijen van anderen voor zijn eigen kunstwerk. In Attacks on Linking: Scrolls – What’s on Your Mind (2008) combineert hij een foto van een moeder met kind met een afbeelding van een madonna, de Madonna del Granduca van Raphael. De overeenkomst is duidelijk: twee maal een moeder met kind, op een foto uit 2004 en op een schilderij uit circa 1505. De overeenkomst wordt nog eens versterkt door de blauwe hoofddoek die beide vrouwen dragen. De foto van de moeder met kind roept associaties op met vluchtelingen, maar of zij en haar kind ook werkelijk vluchtelingen zijn is niet bekend.
In deze zaal hangen ook twee ingelijste pagina’s uit kranten uit 1943, een van De Standaard en een van De Telegraaf (die in de berichtgeving de kant van de Duitse bezetter koos). De pagina’s zijn bij elkaar gezocht door kunstenaar Erwin Thomasse. Van de kranten koos hij als datum de verjaardagen van zijn ouders. Hij ziet deze pagina’s dan ook als hun portretten. Hij gaf het werk de titel Nozinan & Primidone mee. Dat zijn namen van pijnstillers die zijn ouders slikten om hun leven leefbaar te houden. Met de werken van deze drie kunstenaars in de eerste zaal heeft de expositie een sterke opening.
Bier en jenever
Daarna volgen zalen met prenten van Hogarth en Goya. De prenten van Hogarth gaan over sociale misstanden in Engeland en kunnen worden gezien als satire. De voorstellingen zijn echter moeilijk te interpreteren. De teksten zijn noodzakelijk om de betekenis in die tijd te kunnen doorgronden. Wat te denken van de prenten Beer Street en Gin Lane? Je zou denken dat de bevolking wordt geadviseerd om zowel bier als jenever te laten staan. Maar nee, als je goed kijkt zijn de mensen in ‘Beer Street’ alleen maar vrolijk aangeschoten, terwijl die in ‘Gin Street’ laveloos zijn. De moraal van het verhaal is dat bier is te verkiezen boven jenever. In beide prenten zien we de gevel van een lommerd. In ‘Gin Street’ worden hier goede zaken gedaan. In ‘Beer Street’ is het pand vervallen, wat dus eigenlijk een goed teken is. In ‘Beer Street’ zien we ook waar Stijn Peeters de inspiratie haalde voor de schilder op de ladder in zijn werk.
Waar de voorstellingen van Hogarth druk en moeilijk ‘leesbaar’ zijn, grijpen de expressieve voorstellingen van Goya je naar de strot. Ook bij Goya is niet altijd duidelijk wat hij precies bedoelde, maar je voelt zijn traumatische ervaring, terwijl Hogarth op afstand een tafereel lijkt gade te slaan. Wat ook meespeelt is dat Goya zijn voorstellingen concentreerde op een hoofdact en daar op inzoomde, terwijl Hogarth zijn aandacht verspreidde over verschillende scenes. Hogarth mag dan de eerste satiricus zijn, Goya is de echte voorloper van de politieke spotprent.
Het verschil tussen die twee – het op afstand gadeslaan of de verbeelding van een traumatische ervaring – lijkt een goede leidraad om de rest van de tentoonstelling te bezoeken. Bij de expressieve werken van Constant, Marlene Dumas en Anna Boghiguian voel je de pijn. Terwijl Joseph Beuys de situatie van een afstand lijkt te bezien. Overigens mooi om de slaapkamer van Beuys uit zijn kindertijd, Voglie verdere i miei montagne, weer opgebouwd te zien in de museumzaal waarvoor de installatie oorspronkelijk is bedoeld.
De expositie Ooggetuigen van strijd past in het jaar waarin 75 jaar bevrijding van Eindhoven wordt herdacht. In dat kader werd ook de expositie Eindhoven bezet. 75 tastbare herinneringen samengesteld, samen met Gemeente Eindhoven, Erfgoedhuis Eindhoven, Eindhoven in Beeld, Stichting 18 september, Brabant Remembers en Stichting Veteranen Zuid-Oost. Voor deze expositie werd in een regionaal huis-aan-huisblad een oproep geplaatst om objecten aan te dragen die te maken hadden met de periode tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het streven was vijfenzeventig voorwerpen binnen te halen, maar er kwam veel meer binnen en er moest een selectie worden gemaakt. Er is van alles te zien, zoals een fiets zonder wielen om elektriciteit mee op te wekken en een bloesje vervaardigd van parachutestof. Bijzonder is dat er een boekje is uitgegeven met verhalen van mensen die de oorlog hebben meegemaakt. Eerstejaars studenten van het Summa College in Eindhoven namen de interviews voor hun rekening. Een mooi project.
t/m 6 oktober 2019 in het Van Abbemuseum
Eindhoven
‘EINDHOVEN BEZET
75 TASTBARE HERINNERINGEN’
t/m 10 mei 2020 in het Van Abbemuseum
begeleidend boekje € 2,50
Lees terug op Brabant Cultureel:
HET KUNSTENAARSCHAP VAN STIJN PEETERS STAAT IN DIENST VAN ENGAGEMENT
© Brabant Cultureel 2019