Het is Bruegeljaar, al merken we daar in Nederland weinig van. De schilder overleed 450 jaar geleden en zowel in Wenen als in België wordt daar bij stilgestaan. Een bijzonder boek en een expositie behandelen één enkel schilderij en dat boeit tot op de laatste bladzijde.
door Lauran Toorians
Wanneer Pieter Bruegel de Oude werd geboren, is niet bekend. Ergens tussen 1525 en 1530, nauwkeuriger wordt het niet. Zijn overlijdensdatum kennen we wel: 9 september 1569. Erg oud is hij dus niet geworden, en aangezien we ook weten dat hij in 1551 bij het Sint-Lucasgilde in Antwerpen werd ingeschreven als meesterschilder, moet zijn hele bekende oeuvre zijn ontstaan in nog geen twintig jaar. Omdat zijn overlijden in 1569 dit jaar 450 jaar is geleden, staat de schilder extra in de schijnwerpers. Eind vorig jaar, tot 13 januari 2019, was er in Wenen een grote overzichtstentoonstelling waarbij ook een wetenschappelijk congres plaatsvond. Dat Wenen daar de passende plaats voor is, komt doordat veel werk van Bruegel al tijdens zijn leven en kort daarna werd aangekocht door het Habsburgse hof. Wenen bezit daarmee de grootste collectie Breugels ter wereld.
Zonnetje
Aansluitend op deze grootse opening van dit Bruegeljaar zijn er ook op verschillende plaatsen in België exposities en andere activiteiten die Pieter Bruegel in het zonnetje zetten. Nederland blijft daarbij achter en Noord-Brabant lijkt deze meester niet tot haar grote zonen te rekenen. Landelijk gezien zal het Rembrandtjaar de race hebben gewonnen.
Een mooie en vernieuwende benadering van het werk van Bruegel is die in het openluchtmuseum Bokrijk bij Genk in Belgisch-Limburg, gecombineerd met een fraai uitgevoerd boek. Hier is ervoor gekozen om één enkel schilderij centraal te stellen, dit in detail te ontleden en het te combineren met echte exemplaren van de vele gebruiksvoorwerpen die op het schilderij zijn afgebeeld. Het schilderij is De strijd tussen carnaval en de vasten uit 1559 waarvan het origineel zich bevindt in het Kunsthistorisches Museum in Wenen (er bestaan meerdere kopieën uit het atelier van Bruegel en zijn zoon).
Het schilderij is een echt ‘conversation piece’, een voorwerp van gesprek dat een gezelschap van liefhebbers urenlang stof kon geven om over te praten. Er is veel symboliek in een nauwkeurig gecomponeerde enscenering met eindeloos veel details die allemaal benoemd en geduid kunnen worden. In een wereld zonder radio, tv of internet boden dergelijke werken intelligent tijdverdrijf voor een geschoold publiek.
Voorwerpen
Dat publiek worden ook de lezers van dit boek en de bezoekers van de tentoonstelling in Bokrijk. Een voor een worden de belangrijke scènes op het schilderij uitgelicht, van een context voorzien en geduid. Daarbij komen nadrukkelijk ook de voorwerpen aan bod, waar mogelijk gerepresenteerd door vergelijkbare objecten uit de tijd van het schilderij. Die objecten komen deels uit de rijke collectie gebruiksvoorwerpen van Museum Boijmans Van Beuningen en een aardigheid in het boek is dat zij daarin ook een stem krijgen. Abdelkader Benali is er in geslaagd in de huid van zulke voorwerpen als een braadspit of een dobbelsteen te kruipen zonder daarbij pedant of kinderachtig te worden. Deze literaire bijdragen vormen een onverwacht informatieve bijdrage aan dit boek.
Vergelijkbare exercities zijn eerder gedaan met de kinderspelen en de spreekwoorden en gezegden op schilderijen van Bruegel, maar die bleven vaak steken in het benoemen en verklaren van de losse elementen in de afbeelding. Dit boek reikt dieper en slaagt erin naast alle bomen ook het bos in het oog te houden, en dat op een aangename toon zonder belerend te zijn. Voordeel daarvan is ook dat de pretentie van de ultieme waarheid ontbreekt. Het schilderij blijft vooral een werk om in goed gezelschap over te keuvelen en samen steeds nieuwe details te ontdekken. Details die allemaal met een doel door Bruegel in het totaalbeeld zijn opgenomen. Uitleg leverde hij er nooit bij, want het is geen raadspel met een rijtje oplossingen. Het is een denkspel, een voorwerp van gesprek.
‘Voorwerp van gesprek. De wereld van Bruegel’
Abdelkader Benali, Alexandra van Dongen, Katrien Lichtert,
Sabine Pénot & Lucinda Timmermans,
Veurne: Hannibal 2018, 120 pp., ISBN 978-949267-768-6, pb., € 22,50.
‘VOORWERP VAN GESPREK’ UITGEVERIJ HANNIBAL
‘De wereld van Bruegel, spiegel van vandaag’
t/m 20 oktober 2019 in Bokrijk (België)
MEER OVER BRUEGEL IN VLAANDEREN
© Brabant Cultureel 2019